कन्या पूजनाचे आधुनिक रूप

सौंदर्य तुझं : प्राची शिरकर

नवरात्र उत्सव म्हणजे शक्तीच्या उपासनेचा एक मोठा पर्व. या नऊ दिवसांमध्ये देवीची आराधना, घटस्थापना आणि देवीची विविध स्वरूपात पूजा केली जाते. या संपूर्ण उत्सवातील एक अत्यंत महत्त्वाचा आणि पवित्र विधी म्हणजे कन्या पूजन. हिंदू धर्मात, विशेषत: नवरात्रोत्सवाच्या अष्टमी आणि नवमी तिथीला कन्या पूजनाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. या पूजनामध्ये देवी दुर्गेच्या नऊ रूपांचे प्रतीक म्हणून लहान मुलींचा सन्मान केला जातो. या विधीसाठी साधारणपणे २ ते १० वयोगटातील मुलींना देवीस्वरूप मानून आमंत्रित केले जाते. हा विधी केवळ मुलींपुरता मर्यादित नसतो; परंपरेनुसार, त्यांच्यासोबत भैरवाचे प्रतीक मानल्या जाणाऱ्या एका लहान मुलालाही आमंत्रित करण्याची प्रथा आहे. शतकानुशतके चालत आलेली ही परंपरा आजही तितक्याच श्रद्धेने आणि भक्तीने पाळली जाते. मुलींचा आदर केल्याने, देवी प्रसन्न होते आणि कुटुंबाला सुख, समृद्धी आणि कल्याण देते, अशी दृढ श्रद्धा आहे. काळ जसजसा बदलत गेला, तसतसा या पूजनाकडे बघण्याचा दृष्टिकोनही बदलत चालला आहे. कन्या पूजन जरी प्राचीन परंपरेचा भाग असले, तरी आजच्या काळात त्याचे महत्त्व अधिक वाढले आहे. हा विधी केवळ एक धार्मिक विधी न राहता, आज तो स्त्री शक्तीचा सन्मान करण्याचा आणि सामाजिक जाणीव दर्शवण्याचा एक महत्त्वाचा दिवस बनला आहे. यामुळे मुली वाचवा आणि मुलींना शिकवा यांसारख्या सामाजिक संदेशांना धार्मिक आणि सांस्कृतिक अधिष्ठान प्राप्त होते. आज अनेक कुटुंबे या पूजनाच्या वेळी मुलींना शिक्षणासाठी उपयुक्त वस्तू भेट देतात, ज्यामुळे परंपरेत आधुनिकतेचा समन्वय साधला जातो.

स्त्रीशक्तीच्या गौरवाची प्राचीन परंपरा

कन्या पूजन हा हिंदू धर्मातील एक अत्यंत प्राचीन आणि श्रद्धायुक्त विधी आहे. या परंपरेचा मूळ हेतू स्त्रीशक्तीचा गौरव करणे आणि लहान मुलींना साक्षात देवीचे रूप मानून त्यांचा सन्मान करणे हा आहे. प्राचीन काळात कन्येला देवीचं पवित्र रूप मानले जात असे. म्हणूनच नवरात्रोत्सवाच्या शेवटच्या दिवसांमध्ये अष्टमी किंवा नवमीला हा विधी केला जातो. या पूजनासाठी नऊ लहान मुलींना घरी देवीस्वरूप समजून आदराने बोलावले जाते. घरी आलेल्या मुलींचे स्वागत करून, त्यांना आसनावर बसवले जाते. त्यांची विधिवत पूजा केली जाते, तांदूळ लावून त्यांची आरती केली जाते. पूजनानंतर त्यांना पारंपरिक पदार्थांचा नैवेद्य दिला जातो. विशेषतः पुरणपोळी, हलवा-पुरी किंवा चणे-हलवा यांसारखे पदार्थ आवर्जून बनवले जातात. भोजन झाल्यावर त्यांना नवीन वस्त्रे, बांगड्या किंवा इतर भेटवस्तू देऊन त्यांचे आशीर्वाद घेतले जातात.

आधुनिक दृष्टिकोन

आजच्या वेगवान युगात कन्या पूजन हा विधी केवळ धार्मिक कर्मकांडापुरता मर्यादित राहिलेला नाही, तर त्याला आधुनिक दृष्टिकोन आणि सामाजिक जाणीव प्राप्त झाली आहे. ही परंपरा आता समाजातील महत्त्वपूर्ण बदलांना प्रोत्साहन देण्याचे एक माध्यम बनली आहे. सध्याच्या काळात या पूजनाचा मुख्य उद्देश समाजात स्त्रीशक्तीला दिला जाणारा सन्मान आणि मुलींच्या शिक्षणाचं महत्त्व अधोरेखित करणे असा आहे. अनेक कुटुंबं पारंपरिक दक्षिणेऐवजी किंवा त्यासोबतच लहान मुलींना शैक्षणिक साहित्य (उदा. वह्या, पेन, कंपास), प्रेरणादायी पुस्तकं किंवा कपडे आणि आरोग्यविषयक भेटवस्तू देतात. या कृतीतून, मुलींनी शिक्षण घेऊन सक्षम व्हावे, या विचारांना बळ मिळते. 'बेटी बचाओ, बेटी पढाओ' यांसारख्या सामाजिक अभियानांना धार्मिक अधिष्ठान देऊन, समाजात लिंग समानतेचा आणि आदराचा संदेश पोहोचवला जातो. कन्या पूजनाच्या माध्यमातून गरजू आणि वंचितांना मदत करण्याची भावनाही वाढीस लागली आहे. n काही दानशूर लोक अनाथाश्रमातील किंवा गरजू कुटुंबातील मुलींना पूजनासाठी आमंत्रित करतात. त्यांची पूजा करून त्यांना भोजन दिले जाते आणि त्यांच्या मूलभूत गरजांसाठी मदतीचा हात दिला जातो. कन्या पूजन ही केवळ एक धार्मिक औपचारिकता नसून, आजच्या काळात ती स्त्री-शक्तीचा सन्मान करण्याची आणि मुलींच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी त्यांना आशीर्वाद देण्याची एक सुंदर संधी आहे.

बदललेली मानसिकता

काळानुरूप कन्या पूजनाकडे पाहण्याचा दृष्टिकोन आता मोठ्या प्रमाणात बदलला आहे. पूर्वी हा विधी केवळ 'देवी प्रसन्न होते' या धार्मिक धारणेवर आधारित होता. मात्र, आजच्या पिढीसाठी कन्या पूजन एक सखोल सामाजिक अर्थ घेऊन आले आहे. सध्याच्या काळात लोक कन्या पूजनाकडे स्त्रीच्या अस्तित्वाला मान देण्याचा एक सुंदर आणि सशक्त मार्ग म्हणून पाहतात. हे पूजन म्हणजे लहान मुलींना केवळ देवीचे रूप मानणे नाही, तर त्यांना समान आणि आदरणीय व्यक्ती म्हणून स्वीकारणे आहे. या पूजनाच्या माध्यमातून कुटुंबात आणि समाजात अनेक सकारात्मक संदेश पोहोचवले जात आहेत. मुलींना दुय्यम न मानता त्यांचा आदर करणे, मुलींच्या शिक्षणाला प्रोत्साहन देणे आणि त्यांच्या उज्ज्वल भविष्यासाठी प्रयत्न करणे. त्यांना स्वावलंबी बनवण्यासाठी प्रेरित करणे. अशा प्रकारे, कन्या पूजन ही आज एक अशी परंपरा बनली आहे, जी धार्मिक श्रद्धेसोबतच सामाजिक जबाबदारी आणि स्त्री सक्षमीकरणाचे विचार अत्यंत प्रभावीपणे रुजवत आहे.