पिंडाला न शिवलेला कावळा
ऋतुजा केळकर
काव-काव करणारा कावळा पिंडाला शिवत नाही’ आभाळात एकटाच फिरणारा तो काळा पक्षी, जणू काही शोधतोय, एक ओळख, एक संकेत. पण पिंडाला शिवत नाही आणि मग घराच्या ओसरीवर, वाड्याच्या अंधाऱ्या खोलीत, अडकून राहतात आठवणींचे धागे. नात्यांचे गुंते, जे कधीच पूर्ण न झालेले. कोणीतरी हळूच म्हणतं, "कावळा पिंडाला शिवला नाही म्हणजे पितर अजूनही तृप्त झाले नाहीत..." त्या एका वाक्यात किती काळजी, किती श्रद्धा आणि किती अदृश्य भय दडलेलं असतं. पण ‘श्राद्ध’ हे केवळ विधी नाहीत. हे स्मरण आहे. हे ऋण आहे. हा संवाद आहे त्यांच्याशी, ज्यांचं अस्तित्व आपल्या रक्तात आहे, पण ज्यांचे स्पर्श आता केवळ मनाच्या गाभ्यात उरलेले आहेत त्यांच्याकरिता. ते पंधरा दिवस म्हणजेच ‘पितृपंधरवडा’ ज्याला आपण म्हणतो श्राद्ध. या काळात घरात एक वेगळी शांतता असते. ती गूढ नसते तर ती असते आदराची. तीळ, तांदूळ, कुशा यांच्याद्वारे मंत्रांच्या स्वरात एक अदृश्य पूल बांधला जातो भूतकाळाशी, पूर्वजांशी आणि आपल्या स्वतःच्या मुळाशी. श्राद्ध म्हणजे अंधश्रद्धा नाही. ती एक संस्कृती आहे. ती आहे एक अंतःकरणाची प्रक्रिया. ती एक स्मरणयात्रा आहे, ‘ज्यांनी आपल्यासाठी आयुष्य घालवलं, त्यांचं स्मरण करण्याची’. जगभरात अनेक संस्कृतींमध्ये पूर्वजपूजेच्या परंपरा आहेत. पण आपल्या धर्माने त्याला एक शिस्तबद्ध, लवचिक आणि भावनिक रूप दिलं आहे. ज्यांच्याकडे साधनं नाहीत, त्यांच्यासाठीही श्रद्धेचे मार्ग खुले आहेत. कारण श्रद्धा ही साधनांवर नव्हे, मनाच्या गाभ्यावर अवलंबून असते. श्राद्ध हा केवळ एक धार्मिक विधी नाही, ती एक अंतःकरणाची यात्रा आहे. जिथे माणूस स्वतःच्या मुळाशी, रक्तात वाहणाऱ्या आठवणींच्या गाभ्याशी आणि अंतराळाच्या पलीकडील अस्तित्वाशी संधान बांधतो. पिंडाला न शिवलेला कावळा हे दृश्य केवळ एक संकेत नाही, तर तो एक गूढ संदेश आहे, अपूर्णतेचा, अडकलेल्या ऋणांचा आणि स्मरणाच्या अदृश्य गाठींचा. जगभरातल्या संस्कृतींमध्येही हीच भावना वेगवेगळ्या रूपांत प्रकट होते, कधी थडग्यांवर ठेवलेल्या मेणबत्त्यांमध्ये, कधी रंगीबेरंगी वेदिकांमध्ये, तर कधी ढोलवादनात गुंफलेल्या आर्ततेमध्ये. चीनच्या कागदी पैशांपासून ते मेक्सिकोच्या साखरेच्या कवट्यांपर्यंत, कोरियाच्या अर्पणांपासून ते मंगोलियाच्या ओवो वेदिकांपर्यंत सर्वत्र एकच धागा आहे, मृत्यूच्या पलीकडून येणाऱ्या स्मरणाचा आणि त्या स्मरणाला अर्पण करण्याच्या मानवी प्रयत्नांचा. आपल्या सनातन धर्माने या स्मरणयात्रेला एक संहिता दिली आहे, शिस्तबद्ध, लवचिक आणि अंतःस्पर्शी अशी. ज्यामुळे श्रद्धा ही केवळ विधी न राहता, ती एक अंतःस्पर्श बनली. श्रद्धेच्या प्रवाहाला एक विधिसंकेत मिळाला आहे, ज्यामुळे ती भावना कृतीत उतरते. श्राद्ध म्हणजे एक अंतःस्पर्श आहे, ज्याच्या स्पंदनात स्मरण, ऋण आणि प्रतीक्षा गुंफलेली आहे ते एक ऋण आहे आणि एक अदृश्य पूल देखील ज्याच्या दुसऱ्या टोकाला आपले पितर आहेत, शांततेत, प्रतीक्षेत आणि आपण त्यांच्या स्मरणात गुंतलेले. हा पूर्वजांच्या स्मरणासाठी आपल्या धर्माने एक संस्कारपथ आखून दिला आहे, ज्याने श्रद्धेला दिशा मिळते ज्यात श्राद्ध ही केवळ एक भावना राहत नाही तर ती एक अनुक्रमधारा आहे, ज्यामुळे पितरांच्या स्मरणाची प्रक्रिया सुसंगत होते. ही एक आचारसंहिता आहे, ज्यामुळे श्रद्धा ही केवळ अंतःकरणात न राहता, कृतीत उतरते, अधिक गंभीर आणि शिस्तबद्ध अशी. हा आपल्या पूर्वजांनी मृत पूर्वजांच्या स्मरणविधीसाठी एक नकाशा तयार केला आहे, ज्यामुळे प्रत्येक पिढी त्या मार्गावर चालू शकते. अधिक रूपकात्मक आणि दृश्यात्मकरीत्या. येथे श्रद्धेला एक अनुक्रम दिला आहे, ज्यामुळे ती अराजक न राहता, सुसंगत आणि सन्मानपूर्वक साकार होते.” भावना आणि शिस्त यांचं संतुलन देखील राहते ते श्राद्ध विधीमुळेच. अखेरीस माझ्याच शब्दात सांगायचे झाले तर, पितृणां स्मृतिरूपेण, मंत्रध्वन्यां तिलैः सह। अदृश्ये संधि पूजायां, जीवने दीपकं स्मृतम्॥ याचा अर्थ पूर्वजांची आठवण ही केवळ स्मृती नसते, एक अदृश्य ध्वनी, जो काळाच्या पलीकडून येतो आणि आपल्या अंतःकरणात गुंफला जातो. तो ध्वनी मंत्रांच्या स्वरात विरघळलेला असतो, तिळाच्या कणकणात मिसळलेला, जणू त्या प्रत्येक अर्पणात एक संवाद घडत असतो जग आणि परलोक यांच्यात. ही पूजा म्हणजे एक संधान आहे, जे शब्दांच्या पलीकडचं आहे. जिथे विधींच्या मर्यादा संपतात आणि श्रद्धेची गूढ वाट सुरू होते. त्या स्मृतींना आपण अर्पण करतो ते केवळ अन्न नव्हे, तर आपलं मन, आपली ओळख आणि आपली कृतज्ञता असते. मग ती स्मृतीच जीवनात एक दीपक बनते दिशा दर्शविणारा, अंधारात उजळणारा आणि काळाच्या प्रवाहात आपल्याला आपल्या मुळाशी जोडणारा. हे दीपक केवळ प्रकाश देत नाही, तर तो एक गूढ स्पर्श देतो ज्यामुळे आपण जिवंत असतो, पण स्मरणात गुंतलेले असतो आपल्या पितरांच्या. श्राद्ध म्हणजे हेच एक अंतःस्पर्श, एक स्मरण आणि एक उजळणारी नाळ, जी काळाच्या पलीकडूनही आपल्याला स्पर्श करत राहते.
