वृत्तपत्रांचे महत्व

लहानशा गोष्टी, मोठा अर्थ : शिल्पा अष्टमकर

मानवी जीवनात माहिती, ज्ञान आणि घडामोडींचा मागोवा घेण्यासाठी वृत्तपत्र ही एक प्रभावी साधनं ठरली आहेत. आधुनिक तंत्रज्ञानामुळे मोबाइल, इंटरनेट, टी. व्ही. उपलब्ध झाले असले तरी वृत्तपत्रांचे महत्त्व आजही कमी झालेले नाही. खरंच सकाळी वर्तमानपत्र आपल्या हाती आले नाही, तर आपल्याला सकाळचा चहासुद्धा बेचव वाटेल! वृत्तपत्रात जनमानसाला पकडून ठेवण्याची मोठी ताकद आहे.

माहिती देणे, अन्वयार्थ लावणे, मार्गदर्शन करणे व मनोरंजन करणे अशी वृत्तपत्राची चार कार्य फ्रेझर बाॅण्ड या पत्रकाराने सांगितले आहेत. समाजात लोकजागृती करण्याचे वृत्तपत्र महत्त्वाचे साधन आहे. वृत्तपत्र हा सामाजिक जीवनाचा आरसा आहे. तसेच सामाजिक परिवर्तनाचे ते प्रभावी साधन आहे. त्याची जेवढी निकोप वाढ होईल तेवढी वृत्तपत्रे समाजाला अधिक मार्गदर्शक ठरतील.

वृत्तपत्रांना लोकशाहीची चौथी शक्ती म्हटले जाते. लोकशाहीतील ही चौथी शक्ती योग्य रीतीने वापरणे हे आपल्या हाती आहे. दैनिक वर्तमानपत्राच्या सहवासातील सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे वर्तमानपत्रातील कोणते पान आपण उत्सुकतेने वाचतो. अग्रलेखाचे, क्रिकेटचे, सिनेमांच्या जाहिरातीचे, दूरदर्शन, आकाशवाणी ही माध्यमे सुद्धा वृत्तपत्राचेच कार्य करतात. पण अगदी खेडोपाड्यात, डोंगराळ भागात सामान्यातील सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचणारे साधन म्हणजे वर्तमानपत्र. सुमारे २०० वर्षांपूर्वी जर्मनीमध्ये मुद्रण कलेचा शोध लागला आणि वर्तमानपत्राचा जन्म झाला. भारतेन्द्रू हरिश्चंद्राचे ‘आनंद बाजार’ हे वृत्तपत्र भारतातील सुरुवातीच्या काळातील महत्त्वाचे वृत्तपत्र होते.

महाराष्ट्रात १८३२ साली बाळशास्त्री जांभेकर यांनी लोकजागृतीसाठी ‘दर्पण’ नावाचे वर्तमानपत्र सुरू केले. विष्णुशास्त्री चिपळूणकर यांनी ‘निबंध माला’ शि. म. परांजपे यांनी ‘काळ’, तर आगरकर यांनी ‘सुधारक’ या वर्तमानपत्रातून जनजागरण केले. लोकमान्य टिळक यांनी ब्रिटिश सत्तेविरुद्ध सिंहगर्जना करून आपल्या वृत्तपत्राचे ‘केसरी गर्जने’ हे नाव सार्थ केले. स्वातंत्र्यपूर्व काळातील वृत्तपत्राचे कार्य म्हणजे राजकीय घडामोडी सामान्य माणसांपर्यंत पोहोचविणे व जागृती करणे. लोकशाही राज्यातील स्वातंत्र्य-समता-न्याय या मूल्यांचा पाठपुरावा करून सनातनी रूढीतून माणसाला मुक्त केले. वृत्तपत्राचे स्वरूप जसे व्यापक होत गेले त्याचबरोबर त्याचा दर्जा इतर विषयांतील बातम्यानींही घेतला.
१) माहितीचे भांडार :
वृत्तपत्रांमधून आपल्याला स्थानिक, राष्ट्रीय आणि आंतरराष्ट्रीय बातम्या सहज मिळतात. राजकारण, शिक्षण, उद्योग, विज्ञान, खेळ, संस्कृती अशा सर्व क्षेत्रांतील अद्ययावत माहिती वृत्तपत्र देतात.
२) लोकशिक्षणाचे माध्यम :
वृत्तपत्र वाचकांना सामाजिक, सांस्कृतिक, आर्थिक प्रश्नांबाबत जागृत करतात. अंधश्रद्धा, अशिक्षण, पर्यावरण समस्या, आरोग्यविषयक जनजागृती या विषयांवर मार्गदर्शन करून ते लोकशिक्षण करतात.
३) जनमत घडविण्याचे कार्य :
एखाद्या विषयावर सर्वसामान्यांची विचारसरणी घडविण्यात वृत्तपत्रांची मोठी भूमिका असते. संपादकीय व लेखांद्वारे ते समाजाला योग्य दिशा देतात.
४) विद्यार्थी व अभ्यासकांसाठी उपयोगी :
वृत्तपत्रांमधील ज्ञानवर्धक लेख, स्पर्धा परीक्षा संबंधित माहिती विद्यार्थ्यांसाठी उपयुक्त ठरते. भाषाशुद्धी, लेखनकौशल्य आणि विचारक्षमता वाढविण्यासाठीही वृत्तपत्र वाचन आवश्यक आहे.
५) लोकशाहीस बळकटी :
वृत्तपत्रे ही लोकशाहीची चौथी सत्ता मानली जाते. शासनाच्या धोरणांवर टीकाटिप्पणी करून ती सरकारला जबाबदार ठेवत असतात. त्यामुळे पारदर्शकता व उत्तरदायित्व टिकून राहते.
६) मनोरंजन व सांस्कृतिक जतन : बातम्यांबरोबरच साहित्य, कथा, कविता, चारोळ्या, विनोद, चित्रे, कोडी अशा गोष्टींमुळे वाचकांचे मनोरंजनही होते.
वृत्तपत्र हे केवळ बातम्यांचे साधन नसून ते विचार, संस्कार, संस्कृती व समाजपरिवर्तनाचे प्रभावी माध्यम आहे. आजच्या डिजिटल युगातसुद्धा नियमित वृत्तपत्र वाचन केल्यास सर्वांगीण ज्ञानवृद्धी होते आणि समाजाबाबत सजग दृष्टिकोन तयार होतो.
मानवाला ज्ञानाची तहान आणि माहिती जाणून घेण्याची ओढ ही नैसर्गिक आहे. या गरजेला उत्तम प्रतिसाद देणारे साधन म्हणजे वृत्तपत्र. आज मोबाइल, टी. व्ही., इंटरनेट सहज उपलब्ध असले तरी वृत्तपत्राचे वेगळे महत्त्व कायम आहे.
१) माहितीचा खजिना :
वृत्तपत्रातून आपल्याला गाव, शहर, देश, जगभरात काय घडते याची झटपट माहिती मिळते. राजकारण, खेळ, विज्ञान, अर्थकारण, शेती, शिक्षण या सर्व क्षेत्रांतील बातम्या त्यातून वाचायला मिळतात.
२) विद्यार्थी वाचनासाठी उपयुक्त :
मुला-मुलींसाठी वृत्तपत्र वाचन म्हणजे ज्ञानाचा खजिना आहे. शुद्धलेखन, नवीन शब्दसंपत्ती, निबंध-लेखन कौशल्य वाढते. स्पर्धा परीक्षा व अभ्यासासाठीही माहिती उपयुक्त ठरते.
३) प्रौढांसाठी मार्गदर्शन :
प्रौढ वाचकांना समाज, अर्थव्यवस्था, राजकारण या क्षेत्रातील घडामोडींचे विश्लेषण कळते. संपादकीय लेख, मुलाखती, स्तंभ यामुळे त्यांना समस्यांकडे व्यापक दृष्टिकोनातून पाहता येते.
४) जनजागृती व सामाजिक बदल :
वृत्तपत्रे लोकशिक्षणाचे कार्य करतात. अंधश्रद्धा, व्यसनमुक्ती, पर्यावरण, आरोग्य, महिलाविकास यासंबंधी मार्गदर्शन करून लोकांमध्ये जागरूकता निर्माण करतात.
५) लोकशाहीची चौथी सत्ता :
सरकारची कामे लोकांसमोर आणणे, चूक दाखवणे, चांगल्या उपक्रमांचे कौतुक करणे हे वृत्तपत्रांचे काम असते. त्यामुळे शासन अधिक जबाबदार राहते.