पुणे ही महाराष्ट्राची सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक राजधानी म्हणून ओळखली जाते. पण, गेल्या काही वर्षांपासून भटक्या कुत्र्यांच्या वाढत्या समस्येसाठीही चर्चेत आहे. शहराचा विस्तार, वाढती लोकसंख्या आणि कचरा व्यवस्थापनातील त्रुटींमुळे भटक्या कुत्र्यांची संख्या झपाट्याने वाढली आहे. यामुळे नागरिकांमध्ये भीतीचे वातावरण निर्माण झाले आहे. विशेषतः लहान मुले, वृद्ध आणि रात्रीच्या वेळी प्रवास करणाऱ्या नागरिकांना या समस्येचा सर्वाधिक फटका बसत आहे.
पुणे महानगरपालिका आणि स्वयंसेवी संस्थांनी या समस्येवर मात करण्यासाठी अनेक उपाययोजना हाती घेतल्या असल्या, तरी ही समस्या पूर्णपणे नियंत्रणात येण्यासाठी अजूनही बराच पल्ला गाठायचा आहे. समस्येचे स्वरूप आणि आकडेवारी पुणे शहरात भटक्या कुत्र्यांची समस्या गंभीर बनली आहे. २०२४ मध्ये, जानेवारी ते नोव्हेंबर या ११ महिन्यांच्या कालावधीत, तब्बल २३,३७४ नागरिकांवर भटक्या कुत्र्यांनी हल्ला केल्याच्या नोंदी आहेत. यापैकी जानेवारी ते सप्टेंबर या नऊ महिन्यांतच १८,९६० घटना घडल्या, म्हणजेच दरमहा सुमारे २,००० नागरिकांचा कुत्र्यांनी चावा घेतला. या आकडेवारीवरून या समस्येचे गांभीर्य लक्षात येते. विशेषतः आंबेगाव पठार, कोथरूड, बाणेर, बालेवाडी आणि पिंपरी-चिंचवड परिसरात कुत्र्यांचे हल्ले वाढले आहेत. ही समस्या केवळ हल्ल्यांपुरती मर्यादित नाही. भटक्या कुत्र्यांमुळे रस्त्यांवर घाण, रात्रीच्या वेळी भुंकण्याचा त्रास आणि रेबीजसारख्या आजारांचा धोका वाढला आहे. शहरातील कचऱ्याचे ढीग, उघड्यावर टाकलेले अन्न आणि काही नागरिकांचे कुत्र्यांना खाऊ घालण्याचे सौजन्य यामुळे त्यांची संख्या झपाट्याने वाढत आहे. याशिवाय, पुण्याच्या उपनगरांमध्ये, जसे की पिंपरी-चिंचवड, भटक्या कुत्र्यांची संख्या १५,००० पेक्षा जास्त असल्याचा अंदाज आहे, ज्यामुळे तेथील नागरिकांनाही मोठा त्रास सहन करावा लागत आहे. भटक्या कुत्र्यांच्या समस्येचे मुळ शहरीकरण, कचरा व्यवस्थापनातील त्रुटी आणि सामाजिक वर्तन यात दडलेली आहेत. पुणे शहराचा झपाट्याने विस्तार होत असताना, नवीन गृहसंकुले, रस्ते आणि व्यावसायिक क्षेत्रे वाढली; परंतु कचरा व्यवस्थापन आणि प्राणी नियंत्रण यंत्रणा त्याच गतीने विकसित झालेली नाही. रस्त्यांवर आणि कचराकुंड्यांजवळ उघड्यावर टाकलेले अन्न भटक्या कुत्र्यांसाठी सहज उपलब्ध अन्नस्रोत बनले आहे. यामुळे त्यांची प्रजनन क्षमता वाढली आहे. शिवाय, काही प्राणीप्रेमी नागरिक भटक्या कुत्र्यांना खाऊ घालतात, ज्यामुळे त्यांची संख्या नियंत्रित करणे कठीण झाले आहे.
दुसरे महत्त्वाचे कारण म्हणजे नसबंदी आणि लसीकरण कार्यक्रमांची अपुरी अंमलबजावणी. पुणे महानगरपालिकेने भटक्या कुत्र्यांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी नसबंदी आणि रेबीज लसीकरणाचे कार्यक्रम हाती घेतले असले, तरी त्याची गती आणि व्याप्ती अपुरी आहे. उदाहरणार्थ, २०२४ मध्ये एप्रिल ते नोव्हेंबर या कालावधीत ३७,४८६ कुत्र्यांवर नसबंदी आणि लसीकरण करण्यात आले; परंतु ही संख्या शहरातील एकूण भटक्या कुत्र्यांच्या तुलनेत कमी आहे. प्रशासन आणि स्वयंसेवी संस्थांचे प्रयत्न पुणे महानगरपालिका आणि विविध स्वयंसेवी संस्थांनी या समस्येवर नियंत्रण मिळवण्यासाठी काही उपाययोजना हाती घेतल्या आहे. पशुवैद्यकीय विभागाने भटक्या कुत्र्यांची ऑनलाइन नोंदणी आणि त्यांच्यावर रेबीज तपासणी करून नसबंदी आणि लसीकरणाचे कार्यक्रम राबवले आहे. कुत्र्याला रेबीज नसल्याची खात्री झाल्यावर त्याला मूळ ठिकाणी सोडले जाते. याशिवाय, काही स्वयंसेवी संस्था, जसे की मिशन रेबीज आणि रेस्क्यू फाऊंडेशन, भटक्या कुत्र्यांचे पुनर्वसन आणि लसीकरणासाठी कार्यरत आहे. मात्र, या उपाययोजनांना काही मर्यादा आहे. नसबंदी आणि लसीकरण कार्यक्रमांना निधीची कमतरता, प्रशिक्षित कर्मचाऱ्यांचा अभाव आणि नागरिकांचा अपुरा सहभाग यामुळे अडथळे येतात. शिवाय, प्राणी कल्याण कायद्यांनुसार भटक्या कुत्र्यांना मारणे किंवा त्यांना ठार मारणे बेकायदेशीर आहे, त्यामुळे प्रशासनाला केवळ नसबंदी आणि लसीकरण यावरच अवलंबून राहावे लागते. यामुळे तत्काळ परिणाम दिसून येत नाहीत. नागरिकांचा दृष्टिकोन आणि तक्रारी भटक्या कुत्र्यांच्या समस्येमुळे नागरिकांमध्ये तीव्र नाराजी आहे. विशेषतः सोसायट्यांमध्ये राहणारे नागरिक, ज्यांच्या मुलांना किंवा वृद्धांना कुत्र्यांचा धोका आहे, यांनी प्रशासनाकडे वारंवार तक्रारी केल्या आहेत. रात्रीच्या वेळी भुंकण्याचा त्रास आणि रस्त्यांवरील घाण यामुळेही नागरिक त्रस्त आहेत. दुसरीकडे, प्राणीप्रेमी गटांचा असा युक्तिवाद आहे की, भटक्या कुत्र्यांना मारणे हा उपाय नाही; त्याऐवजी त्यांचे व्यवस्थापन आणि पुनर्वसन यावर भर द्यावा लागेल. प्रस्तावित उपाययोजना भटक्या कुत्र्यांच्या समस्येवर मात करण्यासाठी एक सर्वसमावेशक आणि दीर्घकालीन धोरणाची आवश्यकता आहे.
प्रभावी कचरा व्यवस्थापन : शहरातील कचऱ्याचे योग्य व्यवस्थापन केल्यास भटक्या कुत्र्यांसाठी अन्नस्रोत कमी होईल. कचराकुंड्या बंदिस्त करणे आणि नियमित कचरा उचलण्याची व्यवस्था करणे आवश्यक आहे.
नसबंदी आणि लसीकरण कार्यक्रमांची गती वाढवणे : महापालिकेने नसबंदी आणि लसीकरण कार्यक्रमांसाठी निधी आणि मनुष्यबळ वाढवावे. यासाठी स्वयंसेवी संस्था आणि खासगी क्षेत्राशी सहकार्य वाढवावे.
जनजागृती मोहीम : नागरिकांना भटक्या कुत्र्यांना खाऊ घालण्याचे दुष्परिणाम आणि त्यांचे व्यवस्थापन कसे करावे याबाबत जागरूक करणे आवश्यक आहे. यासाठी स्थानिक शाळा, महाविद्यालये आणि सोसायट्यांमध्ये मोहिमा राबवाव्यात.
प्राणी आश्रयस्थानांची निर्मिती : भटक्या कुत्र्यांसाठी आश्रयस्थाने उभारून त्यांचे पुनर्वसन करणे हा एक दीर्घकालीन उपाय ठरू शकतो. यामुळे त्यांची संख्या नियंत्रित होईल आणि नागरिकांचा त्रास
कमी होईल.
कायदेशीर चौकट मजबूत करणे : प्राणी कल्याण कायद्यांचे पालन करताना, नागरिकांच्या सुरक्षेलाही प्राधान्य देणारी धोरणे आखणे गरजेचे आहे. यासाठी स्थानिक प्रशासन, प्राणीप्रेमी आणि नागरिक यांच्यात समन्वय आवश्यक आहे.
पुणे शहरातील भटक्या कुत्र्यांची समस्या ही केवळ प्रशासकीय नव्हे, तर सामाजिक आणि पर्यावरणीय आव्हान आहे. ही समस्या सोडवण्यासाठी प्रशासन, स्वयंसेवी संस्था आणि नागरिक यांच्यातील सहकार्य महत्त्वाचे आहे. नसबंदी, लसीकरण, कचरा व्यवस्थापन आणि जनजागृती यांसारख्या उपाययोजनांद्वारे या समस्येवर नियंत्रण मिळवता येईल. पुणे हे सांस्कृतिक आणि शैक्षणिक केंद्र आहे; परंतु ही समस्या सोडवली नाही, तर शहराच्या प्रगतीला आणि नागरिकांच्या सुरक्षेला धोका निर्माण होऊ शकतो. यासाठी सर्वांनी एकत्र येऊन ठोस पावले उचलण्याची गरज आहे.