लहानशा गोष्टी, मोठा अर्थ : शिल्पा अष्टमकर
भारतीय तत्त्वज्ञानात ‘काल’ या संकल्पनेला अत्यंत महत्त्वाचे स्थान आहे. “कालाय तस्मै नमः” म्हणजे “त्या कालाला मी वंदन करतो” असा या मंत्राचा आशय होतो. काल म्हणजेच वेळ - जी अदृश्य आहे, परंतु संपूर्ण सृष्टीला नियमन करणारी सर्वोच्च शक्ती आहे. मनुष्य कितीही सामर्थ्यशाली असला, संपत्ती, विद्या, पद, प्रतिष्ठा काहीही मिळवलेले असले तरी त्याच्या पलीकडे जाणे अशक्य आहे ते म्हणजे कालाचे बंधन. म्हणूनच भारतीय ऋषीमुनींनी कालाला देवता मानून त्याला नमन केले आहे. काल हा निर्मिती, पालन व संहार या त्रिविध कार्याचा सूत्रधार आहे. ऋतूंचे बदल, जन्म - मृत्यूची चक्रे, यश-अपयशाचे फेर हे सर्व कालच ठरवतो. त्यामुळे काळाचा योग्य उपयोग करणारा मनुष्यच जीवनात यशस्वी होतो. “कालाय तस्मै नमः” या भावनेतून आपल्याला दोन गोष्टी शिकायला मिळतात - १. कालाचे महत्त्व समजून घेणे - प्रत्येक क्षण अमूल्य आहे, त्याचा अपव्यय न करता योग्य कार्यासाठी उपयोग करणे आवश्यक आहे. २. कालासमोर नम्र राहणे - आपले सामर्थ्य मर्यादित आहे हे ओळखून, बदलणाऱ्या परिस्थितीला शरण जाणे व जुळवून घेणे ही खरी जीवनशैली आहे. आजच्या यांत्रिक युगात वेळ वाया घालवणे म्हणजे जीवन वाया घालवणे. त्यामुळे विद्यार्थी असो, शेतकरी असो वा अधिकारी - सर्वांनी “कालाय तस्मै नमः” ही भावना आचरणात आणून जीवनमूल्ये जपली पाहिजेत. भारतीय तत्त्वज्ञानात “काल” म्हणजे वेळ, याला सर्वोच्च शक्ती मानले गेले आहे. “कालाय तस्मै नमः” या वाक्याचा अर्थ होतो - त्या वेळेला, त्या कालाला मी वंदन करतो. मित्रांनो, या जगात कोणीही काळाच्या पलीकडे जाऊ शकत नाही. धन, मान, विद्या, सत्ता, सामर्थ्य - काहीही असले तरी काळाच्या नियमानुसारच सर्वांना चालावे लागते. ऋतू बदलतात, दिवस-रात्र फिरते, जन्म-मृत्यूची चक्रे सुरूच राहतात. या सर्वांचा सूत्रधार म्हणजे काल. यातून आपल्याला दोन गोष्टी शिकायला मिळतात : १. वेळेचे महत्त्व - प्रत्येक क्षण अमूल्य आहे. वेळ वाया घालवणे म्हणजेच जीवन वाया घालवणे. २. कालासमोर नम्रता - परिस्थिती बदलते, परिस्थितीशी जुळवून घेणे हेच शहाणपण आहे. विद्यार्थ्यांसाठी तर ही शिकवण अत्यंत महत्त्वाची आहे. अभ्यासासाठी, खेळासाठी, स्वतःच्या प्रगतीसाठी वेळेचा सदुपयोग करणारा विद्यार्थीच खऱ्या अर्थाने यशस्वी ठरतो. म्हणूनच आपल्या प्राचीन ऋषींनी म्हटले आहे - “कालाय तस्मै नमः”. म्हणजे काळाला नम्रतेने वंदन करा, त्याचा आदर करा. आपण वेळेचे महत्त्व जाणून त्याचा योग्य उपयोग केला, तर आपले जीवन नक्कीच सुंदर आणि यशस्वी होईल. पूर्वीच्या काळी लहानपणी तिन्ही सांजा झाल्या की, देवघरात दीप प्रज्वलित व्हायचा आणि त्याच्या मंद प्रकाशात शांताकारं भुजगशयनं पद्मनाभं सुरेशं, विश्वाधारं गगनसदृश्यं मेघवर्णमशुभांगम, लाक्ष्मीकांतं कमलनयनं योगभि ज्ञानगम्यम” ही धीर गंभीर आवाजात प्रार्थना सुरू व्हायची. देवासमोर सगळी लहान मुलं डोळे मिटून, हात जोडून बसायची आणि मोठ्या माणसाच्या आवाजात आपला आवाज मिसळीत प्रार्थना म्हणायची. मग परवचा होत असे. त्यानंतर रामरक्षा स्तोत्र, नंतर भीमरूपी स्तोत्र त्यानंतर वडीलधाऱ्या माणसांना नमस्कार करून आशीर्वाद घेणे असा परिपाठ होता. रात्री जेवण झाले की आजी, आई गोष्टी सांगायच्या. कधीकधी एक एक गोष्ट चार-चार पाच दिवस चाले. या गोष्टीच्या खजिन्यातून मुलांवर खूप चांगले संस्कार होत होते. मनाची जडणघडण होई. कधी राक्षसाच्या, तर कधी भुताखेतांच्या, तर कधी राजपुत्राच्या, तर कधी जादूगाराच्या आणि मांत्रिकाच्या, रामायण, महाभारतातल्या, पंचतंत्रातल्या, बिरबल बादशहाच्या गोष्टी ऐकवीत असे. वर्षातील सणवार घराघरांमध्ये भाविक पणे व पारंपरिक पद्धतीने साजरे केले जात. वर्षातून दोन वेळा दसरा आणि पाडव्याला पाटीपूजा होई. गणेश चतुर्थीला गणपती बसले की घरोघर जाऊन लहान मुले २१ गणपतींचे दर्शन घेत असत. दसऱ्याला शिक्षकांच्या घरी जाऊन त्यांना सोने द्यायचे, त्यांच्या पायावर डोके ठेवून त्यांचा आशीर्वाद घ्यायचा. संक्रांतीच्या दिवशी शिक्षक मुलांना तिळगूळ देत असत. या सर्व दिवशी शिक्षकही विद्यार्थ्यांची आतुरतेने वाट बघत असत. काळ झपाट्याने पुढे गेला जीवन अधिक गतिमान झालं. या साऱ्या गोष्टी इतिहास जमा होत गेल्या. घरात आजी-आजोबांचे अस्तित्वच राहिलं नाही. त्यांची वृद्धाश्रमात रवानगी झाली. शिक्षणाचं कार्य यंत्रवत झालं. जिव्हाळा संपला. ममता गेली. प्रेमही विसरले. शिल्लक राहिल्या त्या आठवणी. काळ पुढे गेला, संदर्भ बदलले तरी बालमनावर होणारे संस्कार मात्र नामशेष होऊ नयेत याची काळजी आज आपण सर्वांनी घेतली पाहिजे. नाहीतर जीवनातली भावुकताच धोक्यात येण्याची शक्यता नाकारता येत नाही. शेवटी “ कालाय तस्मै नम : “
