नकारात्मक पुनरावलोकन

मंगला गाडगीळ: मुंबई ग्राहक पंचायत

सोशल मीडियावर इन्फ्लुएन्सर एखाद्या उत्पन्नाबाबत आपलं मत, अभिप्राय देत असतात. अनेकदा त्यांना यासाठी पैसे मिळतात. मात्र एखाद्या उत्पादनाबद्दल केलेलं नकारात्मक पुनरावलोकन त्या इन्फ्लुएन्सरला महागात पडू शकतं. मात्र हे देखील तितकच खरं की, त्या उत्पादनाबद्दल दिलेला रिव्ह्यू हा पुराव्यानिशी दिला असेल, तर आपले मत मोकळेपणे मांडण्याचा अधिकार त्या इन्फ्लुएन्सरला असतो. त्याचाच आढावा या लेखात घेतला आहे.

जेव्हा आपण एखादी वस्तू ऑनलाइन खरेदी करतो तेव्हा आपण त्याची किंमत, वॉरंटी, वस्तू परत करण्याच्या अटी पाहतो. त्याचबरोबर त्याचा आकार, रंग, वजन याही बाबी तपासून घेतो. याशिवाय आपण तपासतो ते म्हणजे रिव्ह्यू. ती वस्तू कशी आहे याबद्दलचे लोकांचे अभिप्राय. बहुतेक वेळा ते छानच असतात. बऱ्याचदा सोशल मीडियावर इन्फ्लुएन्सर एखाद्या वस्तूबद्दल काही तरी सांगत असतात, प्रात्यक्षिक देत असतात. त्यामुळे आपल्याला वस्तूची माहिती आधी चांगल्या पद्धतीने होत असते.

इंस्टाग्राम, एक्स, व्हाॅट्सअॅपसारख्या अनेक सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर इन्फ्लुएंसर वस्तूबद्दल भरभरून बोलतात. त्याबद्दल त्यांना पैसे मिळतात. त्याचबरोबर इतर ग्राहक आपापली मते मांडत असतात. त्यातील एखादे मत विरुद्ध असू शकते. असे मत वाचल्यावर आपले त्या वस्तूबद्दल मत बदलू शकते. ⁠इन्फ्लुएन्सर्सनी उत्पादनाबद्दल अतिशयोक्ती करू नये हे सर्वांनाच पटेल. तथापि विरुद्ध काही बोलायचेच नाही, त्यात उत्पादकांचा अपमान, बदनामी होते हे मान्य होणे कठीण. नेमका असाच निर्णय नुकताच दिल्ली उच्च न्यायालयाने सॅन न्यूट्रिशन आणि इन्फ्लुएंसर अर्पित मंगल यांच्यातील वादावर दिला. अर्पित मंगल आणि इतर मिळून चार इन्फ्लुएंसरनी सॅन न्यूट्रिशन उत्पादित ‘व्हे प्रोटीन’ उत्पादनाबद्दल विरुद्ध टिप्पणी केली. अर्थातच असे नकारात्मक पुनरावलोकन सॅन न्यूट्रिशनला परवडणारे नव्हते. त्यांनी अर्पित मंगल आणि इतरांना असे करण्यापासून रोखण्याचा अंतरिम आदेश देण्यासाठी न्यायालयात याचिका दाखल केली. अंतरिम अशासाठी की त्यात इतरही अनेक बाबींचा विचार होणे आवश्यक होते.

सॅन न्यूट्रिशन पौष्टिक पूरक पदार्थांची विक्री करणारी कंपनी आहे. न्यायमूर्ती अमित बन्सल सुनावणीच्या सुरुवातीला म्हणाले की, आपल्या देशात भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य आहे. त्यामुळे पूर्ण खटला सुरू होण्यापूर्वीच असे निर्बंध घालणे अवास्तव ठरेल. वाजवी टीकाटिप्पणी आणि विडंबन हे संविधानाच्या अंतर्गत अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या अधिकारात संरक्षित आहे. अंतरिम मनाई आदेश दिल्याने त्यांच्या भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या अधिकारावर बंधने येतील आणि आरोग्याच्या बाबींवरील माहिती जनतेपासून वंचित राहील असे म्हणून न्यायालयाने अंतरिम आदेश देण्याची सॅन न्यूट्रिशनची याचिका फेटाळली. इन्फ्लुएंसर केलेली अशी टीका बदनामी, अपमान किंवा ट्रेडमार्कचे उल्लंघन आहे का आणि अशा संदर्भात अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा अधिकार किती प्रमाणात आहे हे मुद्दे देखील तपासण्यास आले. २ डिसेंबर २०२४ रोजी दिलेल्या आदेशात, न्यायमूर्ती अमित बन्सल यांनी या प्रकरणात तपासण्यासाठी महत्त्वाचा कायदेशीर मुद्दा उपस्थित केला होता. तो म्हणजे संविधानाच्या कलम १९(१)(अ) अंतर्गत अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या मर्यादा जेव्हा कलम १९(२) अंतर्गत वाजवी निर्बंधांसह वाचल्या जातात, तेव्हा त्या अबाधित राहिल्या पाहिजेत. मग त्या प्रभावकांनी तृतीय-पक्षाच्या वस्तू आणि सेवांबद्दल केलेल्या विरोधी टिप्पणी का असेना! न्यायालयाने ब्रँडची प्रतिष्ठा आणि आर्थिक हितसंबंध, व्यक्तीचे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य / जनतेचा माहिती प्राप्त करण्याचा अधिकार या तीन स्पर्धात्मक अधिकारांमध्ये संतुलन कसे राखायचे याबद्दल मित्रांना विचारले. त्यावर मित्रांनी असा युक्तिवाद केला की, अशा प्रकरणांमध्ये सामान्यतः तीन कारणे असतात. १. बदनामी, जी प्रतिष्ठेच्या हितसंबंधांशी संबंधित २. आर्थिक हितसंबंध आणि ३. ट्रेडमार्कचे उल्लंघन. न्यायालयाने मान्य केले की, व्यवसायांची प्रतिष्ठा संरक्षणास पात्र असली तरी संतुलित आणि पुराव्यांचा आधार असल्यास टीकात्मक टिप्पणी योग्य ठरते. प्रभावशाली विपणन दुहेरी भूमिका बजावते-उत्पादनांचा प्रचार त्याचबरोबर ग्राहकांचे हित जपण्याचे काम करते. युरोफिन्स आणि मायक्रो टेक लॅबोरेटरीसह तीन वेगवेगळ्या एनएबीएल-मान्यताप्राप्त प्रयोगशाळांनी - उत्पादनाची चाचणी केली आणि त्यात जाहिरात केलेल्यांपेक्षा कमी प्रथिने आढळली. सॅन न्यूट्रिशन हे पुरावे खोडू शकली नाही. प्रभावकांपैकी एकाने त्याचे वर्णन ‘घटिया’ (कनिष्ठ) असे केले होते. न्यायालय म्हणाले, ‘घटिया’ या शब्दाचा अर्थ ‘निकृष्ट दर्जा’पेक्षा जास्त काहीही नाही. अतिशयोक्ती किंवा अतिरेक यात बदनामी नाही. व्यंगात्मक कडक भाषेचा वापर परवानगी योग्य आहे. व्हिडीओमध्ये वापरलेले व्यंग्यात्मक संदर्भ हे अभिव्यक्तीचे संरक्षित प्रकार आहेत. पुराव्यातील व्हिडीओंचे सार केवळ ग्राहकांना शिक्षित करणे आहे. त्यामुळे हे प्रामाणिक मत ठरते.

ट्रेडमार्क उल्लंघनाच्या दाव्यांचे निराकरण करताना, न्यायालयाने असा निर्णय दिला की, पुनरावलोकनाच्या उद्देशाने ब्रँडचा उल्लेख करणे हे १९९९ च्या ट्रेडमार्क कायद्यानुसार उल्लंघन होत नाही. प्रतिवादींनी वादीच्या चिन्हांचा वापर व्यापारासाठी नाही तर केवळ वस्तूंचे पुनरावलोकन करण्यासाठी केला आहे. न्यायाधीश बन्सल यांनी यावर भर दिला की, अंतरिम मनाई आदेश देणे अभिव्यक्ती स्वातंत्र्यावर अन्याय्य अंकुश असेल. त्यामुळे आरोग्याशी संबंधित उत्पादनांबद्दलच्या माहितीपासून जनता वंचित राहील. घटनात्मक महत्त्व लक्षात घेता, न्यायालयाने अनुक्रमे गुगल आणि मेटा यांचे प्रतिनिधित्व करणारे वकील आदित्य गुप्ता आणि वरुण पाठक यांना अॅमिसी क्युरी म्हणून सबमिशन दाखल करण्यासाठी आमंत्रित केले होते.

इन्फ्लुएन्सर पुनरावलोकनासाठी मार्गदर्शक तत्त्वे

१. इन्फ्लुएन्सर ब्रँड नावे वापरू शकतात आणि ट्रेडमार्क अधिकारांचे उल्लंघन न करता त्यांची पुनरावलोकन करताना उत्पादने दाखवू शकतात.
२. पडताळणी योग्य चाचणी निकालांवर आधारित टीका मानहानीच्या दाव्यांपासून मजबूत बचाव करते.
३. व्यंग्यात्मक संदर्भ आणि अतिशयोक्तीपूर्ण भाषा ही अभिव्यक्तीचे संरक्षित प्रकार आहेत.

न्यायालयाने अंतरिम मनाईसाठी सॅन न्यूट्रिशनची याचिका फेटाळून लावली. तेव्हा वाचकहो, आपले मत मोकळेपणे मांडा. मात्र त्यामागे भक्कम पुरावा हवा.
mgpshikshan@gmail.com