प्रा. सुखदेव बखळे
कधी काळी तंत्रज्ञान आणि मोठमोठ्या सुविधांसाठी परदेशावर अवलंबून असलेला भारत आता तंत्रज्ञानाचा आणि पायाभूत सुविधांचा वापर करून जगाला मोठ्या प्रमाणात निर्यात करायला लागला आहे. केवळ मागास देशांनाच नव्हे, तर प्रगत देशांनाही भारताच्या रेल्वे इंजिनांची निर्यात व्हायला लागली आहे. जागतिक दर्जाचे तंत्रज्ञान, टिकाऊपणा आणि किंमत या सर्वांबाबत भारत आता जगाशी स्पर्धा करत आहे.
गुजरात आणि बिहार या दोन राज्यांच्या प्रगतीमध्ये प्रचंड तफावत असली, तरी दोन राज्यांनी आता एकाच क्षेत्रात मोठी आघाडी घेतली आहे. हे क्षेत्र म्हणजे रेल्वे इंजिनांची निर्यात. भारताने पश्चिम आफ्रिकेला शंभरहून अधिक ‘हाय-टेक लोकोमोटिव्ह’ निर्यात करण्यास सुरुवात केली आहे. बिहारमध्ये ‘मेक इन इंडिया’ उपक्रमांतर्गत बांधलेले हे लोकोमोटिव्ह इंजिन चालकांच्या सोयीसाठी जागतिक दर्जाच्या सुविधांनी सुसज्ज आहेत. बिहारमधील पाटण्याजवळील मारहोरा रेल कारखान्यात अमेरिकेच्या वेबटेकिन आणि भारतीय रेल्वेच्या संयुक्त उपक्रमातून रेल्वे इंजिने तयार केली जात आहेत. दहा वर्षांमध्ये एक हजार शक्तिशाली मालवाहतूक लोकोमोटिव्ह तयार करण्याच्या सामंजस्य करारांतर्गत २०१५ मध्ये मारहोरा रेल कारखाना स्थापन करण्यात आला. ‘वॅबटेक’ने २०१८ मध्ये पहिले इंजिन दिले. त्यानंतर या कारखान्यातून ७०० हून अधिक इंजिने बनवण्यात आली आहेत. बिहारमधील मारहोरा डिझेल लोकोमोटिव्हमधून आता भारत १५० इव्होल्यूशन सिरीज ४३ लोकोमोटिव्ह निर्यात करणार आहे. १५० लोकोमोटिव्हची ऑर्डर तीन हजार कोटी रुपयांपेक्षा जास्त आहे. ती जागतिक स्पर्धात्मक बोलीद्वारे घेण्यात आली. आफ्रिकेतील गिनी या देशाला रेल्वे इंजिनाची पहिली खेप पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांच्या उपस्थितीत पाठवण्यात आली. तीन वर्षांमध्ये दीडशे इंजिने पाठवायची आहेत. या आर्थिक वर्षात त्यापैकी ३७, पुढील वर्षी ८२ आणि तिसऱ्या वर्षी ३१ इंजिने पाठवली जातील.
या मोहिमेतील साडेचार हजार अश्वशक्तीच्या लोकोमोटिव्हमध्ये एसी प्रोपल्शन, रीजनरेटिव्ह ब्रेकिंग, मायक्रोप्रोसेसर-आधारित नियंत्रणे आणि देखभाल आणि अपग्रेडच्या सोयीसाठी मॉड्यूलर आर्किटेक्चर आहे. प्रत्येक लोकोमोटिव्ह उच्च दर्जाच्या उत्सर्जन मानकांची पूर्तता करते आणि त्यात एसी कॅब आहे. ही इंजिने अग्निशमन प्रणाली आणि पर्यावरणपूरक तंत्रज्ञानाने सुसज्ज आहे. केबिन आधुनिक आणि अर्गोनॉमिक आहेत. त्यात रेफ्रिजरेटर, मायक्रोवेव्ह आणि पाणी न लागणाऱ्या शौचालय प्रणालीसारख्या अतिरिक्त सुविधा आहेत. प्रत्येक लोकोमोटिव्हमध्ये एकच कॅब असते. दोन युनिट्स एकत्रितपणे जास्तीत जास्त परवानगी असलेल्या वेगाने १०० वॅगन ओढू शकतात. सुरळीत आणि चांगली मालवाहतूक हाताळणी सुनिश्चित करण्यासाठी ते डीपीडब्ल्यूसीएस (वितरित पॉवर वायरलेस कंट्रोल सिस्टम)ने सुसज्ज आहेत. मारहौरा प्लांटमध्ये ब्रॉडगेज, स्टँडर्ड गेज आणि केप गेज असे तीन प्रकारचे ट्रॅक आहेत. विविध आंतरराष्ट्रीय वैशिष्ट्यांसाठी लोकोमोटिव्हचे उत्पादन आणि चाचणीसाठी परिसरात हे ट्रॅक ठेवण्यात आले आहेत. लोकोमोटिव्ह कस्टमायझेशन करण्यापूर्वी गिनीच्या भूभागाचा, हवामानाचा आणि आवश्यकतांचा सखोल अभ्यास करण्यात आला. डिझाइन स्थानिक गरजा पूर्ण करते, याची खात्री करण्यासाठी अभियंत्यांनी या पश्चिम आफ्रिकन राष्ट्राला अनेक भेटी दिल्या. त्यात मानक गेज ट्रॅक आणि बदलणाऱ्या हवामान परिस्थितीसाठी योग्य त्या यंत्रणा आहेत. या प्रदेशाचे हवामान लक्षात घेता, आव्हानात्मक वातावरणाचा सामना करण्यास मदत करण्यासाठी लोकोमोटिव्ह कस्टमायझेशन करण्यात आले. बिहारमधील या कारखान्याने २८५ लोकांना थेट रोजगार दिला आहे, तर अप्रत्यक्षपणे १,२१५ रोजगार उपलब्ध झाला आहे. पश्चिम आफ्रिकन राष्ट्राने त्याच्या सर्वात मोठ्या लोहखनिज खाण प्रकल्पावर काम सुरू केल्यामुळे निर्यात करार झाला आहे. त्यामुळे मजबूत मालवाहतुकीची मागणी निर्माण झाली आहे. गिनी प्रजासत्ताकाने रेल्वे कर्मचाऱ्यांच्या सोयीसाठी रेफ्रिजरेटर आणि मायक्रोवेव्ह ओव्हनसह वातानुकूलित केबिनसह विशिष्ट सुविधांची विनंती केली होती. गिनीमध्ये हवामान परिस्थिती विचित्र असल्याने लोको पायलटसाठी रेफ्रिजरेटर आणि मायक्रोवेव्ह निवडल्याचे कंपनीच्या एका अधिकाऱ्याने सांगितले. हे लोकोमोटिव्ह पश्चिम आफ्रिकन देशाच्या विशिष्ट गरजा पूर्ण करण्यासाठी कस्टमाइज केले आहेत. या निर्यातीमुळे गिनीच्या सर्वात मोठ्या लोहखनिज प्रकल्पासाठी पायाभूत सुविधा निर्माण करण्यास मदत होईल आणि भारत-आफ्रिका आर्थिक संबंध मजबूत होतील. भारतात रेल्वे लोकोमोटिव्हचे उत्पादन १,६८१ युनिट्सपर्यंत वाढले आहे. ते अमेरिका, युरोप, दक्षिण अमेरिका, आफ्रिका आणि ऑस्ट्रेलियासारख्या देशांच्या एकूण लोकोमोटिव्ह उत्पादनापेक्षा जास्त आहे. निर्यातीमुळे रेल्वेच्या एकूण महसुलात मोठी वाढ होईल. भारतीय रेल्वेकडे एकूण चार लोको उत्पादन युनिट्स आहेत. त्यात वाराणसी येथील डिझेल लोकोमोटिव्ह वर्क्स, चित्तरंजन येथील चित्तरंजन लोकोमोटिव्ह वर्क्स, पटियाला येथील डिझेल मॉडर्नायझेशन वर्क्स आणि डंकुनी येथील इलेक्ट्रिक लोको असेंब्ली आणि ॲन्सिलरी युनिट यांचा समावेश होतो. डीएलडब्ल्यू आणि डीएमडब्ल्यू हे डिझेल लोको उत्पादन युनिट्स होते. तथापि त्यांनी अनुक्रमे २०१६-१७ आणि
२०१८-१९ पासून इलेक्ट्रिक लोकोमोटिव्हचे उत्पादन सुरू केले. भारतात बिहारप्रमाणेच गुजरातमध्ये रेल्वे इंजिन तयार करणारा कारखाना आहे; परंतु तिथे डिझेल इंजिने बनत नाहीत, तर विजेवर चालणारी इंजिने तयार केली जातात. भारत गुजरातमधील नव्याने बांधलेल्या दाहोद इंजिन कारखान्यात उत्पादित केलेल्या सर्वात शक्तिशाली इलेक्ट्रिक लोकोमोटिव्ह इंजिनपैकी एक युरोपियन देशांना आणि आफ्रिकन राष्ट्रांना निर्यात करण्यास सज्ज आहे.
पंतप्रधानांनी दाहोद येथील प्रकल्प राष्ट्राला समर्पित केल्यानंतर लगेच या कारखान्यातून रेल्वे इंजिनांची निर्यात सुरू झाली आहे. स्वदेशी इलेक्ट्रिक लोकोमोटिव्ह आता जगातील अनेक देशांमध्ये धावणार आहे. दाहोद प्लांट देशांतर्गत वापरासाठी आणि निर्यातीसाठी नऊ हजार अश्वशक्ती क्षमतेचे इलेक्ट्रिक लोकोमोटिव्ह तयार करणार आहे. हे लोकोमोटिव्ह भारतीय रेल्वेची मालवाहतूक क्षमता लक्षणीयरीत्या वाढवतील. त्यामध्ये नव्या श्रेणीतल्या ब्रेकिंग सिस्टीम असतील. त्या ऊर्जा वापर कमी करण्यासाठी डिझाइन केल्या आहेत. पंतप्रधान मोदी यांनी एप्रिल २०२२ मध्ये दाहोद प्लांटची पायाभरणी केली होती. तीन वर्षांपेक्षा कमी कालावधीमध्ये रेल्वेने दाहोदमधील रोलिंग स्टॉक वर्कशॉपमध्ये लोको मॅन्युफॅक्चरिंग शॉप यशस्वीरीत्या बांधले असून उत्पादन सुरू केले आहे. ‘मेक इन इंडिया’ आणि ‘मेक फॉर द वर्ल्ड’ उपक्रमांना पाठिंबा देण्यासाठी येथे ब्रॉड-गेज आणि स्टँडर्ड-गेज इलेक्ट्रिक लोकोमोटिव्ह तयार केले जात आहेत. हरित ऊर्जेचा वापर करून लोकोमोटिव्हची निर्मिती केली जात आहे. ते सरकारच्या शाश्वततेसाठीच्या वचनबद्धतेला बळकटी देते. ‘मेड-इन-इंडिया’ लोकोमोटिव्ह ४,५०० ते ५,००० टनांपर्यंतचे भार वाहून नेण्यास सक्षम आहे. अगदी तीव्र चढ-उतारांवरही हा भार वाहून नेण्याची त्याची क्षमता आहे. अत्याधुनिक ‘आयजीबीटी प्रोपल्शन’ तंत्रज्ञानाने सुसज्ज असलेले हे लोकोमोटिव्ह वाढीव ऊर्जा कार्यक्षमता आणि उच्च कार्यक्षमता देतात. ते रेल्वेच्या आधुनिकीकरण आणि स्वावलंबतेला हातभार
लावत आहेत.
(लेखक अर्थशास्त्राचे निवृत्त प्राध्यापक आहेत.)
