दी लेडी बॉस : अर्चना सोंडे
ही गोष्ट म्हटली तर तशी छोटी पण डोंगराएवढी आहे. ज्या राज्यात आजही महिला पदराआड असतात. प्रत्येक गोष्टींमध्ये पुरुषांचा निर्णय अंतिम मानला जातो. त्या बिहार राज्याच्या ग्रामीण भागात, एक अशिक्षित स्त्री साऱ्या अडचणींना मागे टाकत स्वबळावर उभी राहिली आणि स्वावलंबन व सक्षमीकरणाचं प्रतीक बनली. पुरुषांचं प्राबल्य मानल्या जाणाऱ्या ‘इलेक्ट्रिशियन’ क्षेत्रात तिने प्रवेश केला आणि स्वतःचा अमीट ठसा उमटवला. स्थानिक पातळीवर “वुमन इलेक्ट्रिशियन” म्हणून ओळखली जाणारी ही स्त्री, जिथे महिलांची भूमिका चूल अन् मूल पुरतीच मर्यादित समजली जाते त्या समाजात धाडस, चिकाटी आणि आत्मनिर्भरतेचं जिवंत उदाहरण ठरली आहे. तिची निरक्षर महिला ते कुशल इलेक्ट्रिशियन महिला होण्यापर्यंतची प्रवासगाथा केवळ रूढींचं आव्हान नाही, तर भारतभरातील असंख्य महिलांना स्वतःचा मार्ग शोधण्याची प्रेरणाही ठरली आहे. ही बिहारची “वुमन इलेक्ट्रिशियन” म्हणजे सीता देवी होय.
बिहारमधील एका छोट्याशा गावात एका गरीब कुटुंबात सीताचा जन्म झाला. तिला कधीही शाळेत जाण्याची संधी मिळाली नाही. तिच्या गावातील अनेक मुलींप्रमाणेच तिलाही लहान वयात घरकामांची जबाबदारी घ्यावी लागली. त्यामुळे साहजिकच शिक्षणाची संधी मिळणं दुरापास्त होतं. पण जरी तिच्या आयुष्यात औपचारिक शिक्षण नव्हतं, तरी तिची जिद्द आणि आत्मविश्वास तिचं भविष्य घडवत गेले आणि एक दिवस समाजालाच आश्चर्यचकित करून गेले.
२५ वर्षांपूर्वी सीता देवीचा विवाह सियाराम प्रसाद ऊर्फ सरदारजी यांच्याशी झाला. सियाराम हा फुटपाथवर एक लहान विद्युत उपकरण दुरुस्तीचे दुकान चालवत होता. लग्नानंतर तिच्या आयुष्यात एक मोठं वळण आलं. तिचा नवरा आजारी पडला. आजारी असल्याने काम करणे त्याच्यासाठी अशक्य झाले. आता कुटुंबाची अन् ४ मुलांची सगळी जबाबदारी सीतादेवीवर आली होती. कोणतंही औपचारिक प्रशिक्षण नाही आणि शिक्षण देखील नाही. सीतादेवींना काय करावे हे समजत नव्हते. पण वाढत्या जबाबदाऱ्या आणि कुटुंबाच्या गरजांना ओळखून, तिने धाडसी निर्णय घेतला. आपल्या पतीचं विद्युत उपकरण दुरुस्तीचे काम स्वतः करण्यास तिने सुरुवात केली.
तिने आपल्या आजारी पतीला काम शिकवण्याची विनंती केली. यकृताचा आजार आणि दृष्टिदोष असलेल्या सियाराम प्रसादने आपल्या पत्नीला सर्व विद्युत उपकरणांचे बारकावे शिकवण्यास सुरुवात केली. तिने तिच्या पतीने जे काही शिकवले ते शिकली आणि त्याच्या सूचनांचे पालन करून ती विद्युत उपकरणे बनवू लागली. सीता प्रथम बल्ब बनवायला शिकली, नंतर हळूहळू लोखंड, वॉशिंग मशीन, कूलर आणि पंखा बनवायला सुरुवात केली. आज, सीता कोणत्याही प्रकारचे विद्युत उपकरण दुरुस्त करण्यास सक्षम आहे. तिने गावातील इतर अनुभवी इलेक्ट्रिशियनकडून देखील अनौपचारिक प्रशिक्षण घेतले. कार्यशाळांना हजेरी लावली. घरातील कामे सांभाळत हे सर्व शिकण्याची प्रक्रिया चालू ठेवली. तिची जिद्द, शिकण्याची तयारी आणि कष्टामुळे ती हळूहळू एक कुशल इलेक्ट्रिशियन बनली.
एक पितृसत्ताक समाज जिथे काही विशिष्ट व्यवसाय फक्त पुरुषांसाठी मानले जातात, तिथे सीता देवीने एक महिला इलेक्ट्रिशियन म्हणून पारंपरिक बंधनं तोडली. हे करताना सुरुवातीला गावकऱ्यांकडून विरोध झाला. कारण एका महिलेनं घराबाहेर जाऊन पुरुषी व्यवसाय करणे ही कल्पनाच त्यांच्यासाठी परकी होती. पण सीता देवी डगमगली नाही. सातत्याने काम करत तिने स्वतःला सिद्ध केलं. हळूहळू गावातील पुरुष आणि स्त्रियांचाही आदर तिने मिळवला. सीता देवीच्या या विलक्षण प्रवासामुळे गावातील अनेक तरुणींच्या डोळ्यांत नवी स्वप्ने उभी राहिली.
आज सीता देवी “वुमन इलेक्ट्रिशियन” या नावाने ओळखल्या जातात. हे नाव त्यांनी आपल्या मेहनतीने, चिकाटीने आणि कौशल्याने मिळवलं आहे. या कौशल्यामुळे त्या कुटुंबाची जबाबदारी उचलू शकल्या, नियमित उत्पन्न मिळवू लागल्या आणि गावात एक सन्माननीय व्यावसायिक म्हणून स्थान मिळवलं. सर्व टोमणे मारूनही, सीता तिच्या निर्णयावर ठाम राहिली आणि आता ती चांगली कमाई करते. कधीकधी ती १००० रुपये तर कधीकधी १५०० रुपयेही कमवते पण ज्या दिवशी तिला कमी पैसे मिळतात त्या दिवशीही ती नेहमीच आनंदी असते. कारण तिने तिच्या कुटुंबाला उद्ध्वस्त होण्यापासून यशस्वीपणे रोखले आहे.
“माझे पती आजारी पडल्यानंतर मी त्यांच्याकडून शिकू लागले. जेव्हा जेव्हा मी दुकानात कोणतेही विद्युत उपकरण आणायचे तेव्हा ते दुरुस्त केल्यानंतरच परत करायची,” सीता म्हणाली. आपल्या एक वर्षाच्या छोट्या बाळाला घेऊन ती फुटपाथवरील आपल्या दुकानात काम करायची.
आता, सीता उपकरणे दुरुस्त करण्यासाठी घरांना भेट देते. जेव्हा जेव्हा तिला फोन येतो तेव्हा ती उपकरणं दुरुस्त करण्यासाठी घराकडे निघते. “प्रत्येक महिलेने स्वावलंबी बनले पाहिजे. कारण तेव्हाच कुटुंबे आनंदी असतात. मला कठीण परिस्थितीत खूप संघर्ष करावा लागला. जेव्हा सर्व काही कोसळण्याच्या उंबरठ्यावर होते, तेव्हा मी जबाबदारी स्वीकारली आणि आज, मी तो धाडसी निर्णय घेतल्याबद्दल आनंदी आहे. आज लोक मला ‘महिला इलेक्ट्रिशियन सीता देवी’ म्हणून संबोधतात. प्रशासन आदर देते पण मला अद्याप दुकान दिले नाही हे खेदजनक आहे. मला वर्षभर फुटपाथवर काम करावे लागते,” सीता एका मासिकाच्या मुलाखतीत म्हणाली. सीता जरी अशिक्षित राहिली तरी तिने आपल्या दोन मुली आणि दोन मुलांना शिकवले. तिच्या मोठ्या मुलीचे लग्न झाले.
सीता देवींची ही कहाणी आज केवळ बिहारपुरती सीमित राहिलेली नाही. तिचा प्रभाव दूरवर पसरलेला आहे. जी गोष्ट गरज म्हणून सुरू झाली, ती आता एका शक्तिशाली चळवळीचे रूप घेऊ लागली आहे. ही चळवळ महिलांना आपला कम्फर्ट झोन सोडून, नव्या कौशल्यांच्या माध्यमातून स्वतःचे भविष्य घडवण्याची प्रेरणा देते. पारंपरिक संकल्पनांना छेद देत, त्यांनी ग्रामीण भारतात महिला सक्षमीकरणाचा नवा आदर्श उभा केला आहे.
