महेश धर्माधिकारी
अहमदाबाद विमानतळावर झालेल्या विमान अपघातानंतर वैमानिकांच्या एकूणच जीवनशैलीबद्दल अनेकांच्या मनात कुतूहल निर्माण झाले आहे. व्यावसायिक वैमानिक होण्यासाठी नेमके काय करावे लागते, त्यांचे प्रशिक्षण किती काळ चालते, नोकरीच्या वेळा कशा असतात असे अनेक प्रश्न विचारले जात आहेत. वैमानिकाची नोकरी सर्वसामान्यांना ‘ग्लॅमरस’ वाटते, पण हे ‘ग्लॅमर’ मिळवण्यासाठी त्यांना खूप मेहनत घ्यावी लागते. हे क्षेत्र कर्तबगारी दाखवण्यासाठी आणि समाजात मान मिळवण्यासाठी अगदी योग्य असले तरी त्यासाठी सातत्याने शिकण्याची तयारी, समयसूचकता, यशस्वी होण्याची जिद्द याबरोबरच घरच्यांचा पाठबा आणि आर्थिक पाठबळ या बाबीही महत्त्वाच्या आहेत.
सर्व प्रवासी विमानात आसनस्थ झाल्यानंतर त्यांचे भवितव्य त्या विमानाच्या कॅप्टनच्या अर्थात मुख्य वैमानिकाच्या हातात असते. राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय प्रवाशांबरोबरच अनेक अतिमहत्त्वाच्या व्यक्तींना सुखाचा प्रवास घडवण्यासाठी या वैमानिकांना मोठ्या दिव्यातून जावे लागते. व्यावसायिक वैमानिक (कमर्शियल पायलट) होण्याचा पहिला टप्पा म्हणजे ‘स्टुडंट पायलट लायसन्स’ मिळवणे. हे लायसन्स दुचाकी किंवा चारचाकी वाहन शिकण्यासाठी काढाव्या लागणाऱ्या ‘लर्निंग लायसन्स’प्रमाणे असते. बारावीपर्यंत शिक्षण झालेल्यांना हा परवाना मिळवता येतो. त्यासाठी लेखी परीक्षा आणि काही आरोग्य तपासण्यांमध्ये उत्तीर्ण व्हावे लागते. या परीक्षा ‘डिरेक्टोरेट जनरल ऑफ सिव्हिल एव्हिएशन’तर्फे घेतल्या जातात. परवाना मिळवण्यासाठी गणित आणि भौतिकशास्त्र हे विषय घेणे आवश्यक असते. त्यामुळे सध्या तरी शास्त्र शाखेचे विद्यार्थीच वैमानिक होऊ शकतात. मात्र आता ही परिस्थिती बदलण्याची शक्यता निर्माण झाली आहे. हवाई वाहतुकीचे नियमन करणाऱ्या भारताच्या सर्वोच्च संस्थेने (डीजीसीए-डिरेक् टोरेट जनरल ऑफ सिव्हिल एव्हिएशन) एक महत्त्वपूर्ण शिफारस केली आहे. त्यामुळे आता कला आणि वाणिज्य शाखेतील विद्यार्थ्यांनाही कमर्शिल पायलट परवान्यासाठी प्रशिक्षण घेता येणार आहे. ‘डीजीसीए’ने हा प्रस्ताव नागरी उड्डाण मंत्रालयाकडे पाठवला आहे. मंत्रालयाकडून मंजुरी मिळाल्यानंतर हा प्रस्ताव कायदा मंत्रालयाकडे जाईल. त्यानंतर अधिकृतपणे लागू होण्याची शक्यता आहे. या नव्या नियमाच्या अंमलबजावणीने बारावी उत्तीर्ण, वैद्यकीयदृष्ट्या सक्षम आणि इतर आवश्यक परीक्षा उत्तीर्ण करणारे सर्व शाखांचे विद्यार्थी पायलट प्रशिक्षणासाठी पात्र ठरतील.
‘स्टुडंट पायलट लायसन्स’ मिळाल्यानंतर विद्यार्थ्याला कोणत्याही ‘फ्लाईंग अॅकॅडमी’मध्ये प्रवेश घेता येतो. इथे त्याच्या खडतर प्रशिक्षणाला सुरुवात होते. सुरुवातीच्या क्लासरूम प्रशिक्षणानंतर एकच इंजिन असलेल्या कमी क्षमतेच्या विमानावर त्याचे प्रशिक्षण सुरू होते. अशा विमानउड्डाणाचा सुमारे २० ते ३० तासांचा सराव केला जातो. हा कालावधी विद्यार्थ्याला आवश्यक कौशल्ये आत्मसात करायला लागणाऱ्या वेळेवर अवलंबून असतो. या प्रशिक्षणात ‘क्रॉस कंट्री’, रात्रीचे उड्डाण, विमानातले विविध कंट्रोल्स हाताळणे आदींचा समावेश होतो. त्यानंतरचा टप्पा म्हणजे ‘प्रायव्हेट पायलट लायसन्स’ मिळवणे. हे लायसन्स मिळवण्यासाठीही विद्यार्थ्याला काही परीक्षा द्याव्या लागतात. लायसन्स मिळवल्यावर त्या विद्यार्थ्याला पाच आसनक्षमता असलेले विमान उड्डाणासाठी दिले जाते. हे विमान उडवण्याचा सुमारे २५० तासांचा अनुभव मिळाल्यावर विद्यार्थी ‘कमर्शियल पायलट लायसन्स’ मिळवण्यासाठी अर्ज करू शकतो. हे लायसन्स मिळवल्यानंतर तो विद्यार्थी नोकरीसाठी एअरलाईन कंपन्या किंवा खासगी विमानधारकांकडे अर्ज करू शकतो. पण हा अर्ज करण्यापूर्वी त्याला कमर्शियल विमान उड्डाणाचे वेगळे प्रशिक्षण घ्यावे लागते, कारण यापूर्वी त्याने केवळ लहान विमानांवरच प्रशिक्षण घेतलेले असते. आपल्याला वाहन चालवण्याचा परवाना मिळाल्यावर लगेच ट्रक किंवा तत्सम वाहने चालवता येत नाहीत तर ही वाहने चालवण्याचे वेगळे प्रशिक्षण घ्यावे लागते. त्याप्रमाणेच कमर्शियल विमाने चालवण्यापूर्वी त्याला ‘टाईप रेटग’ करावे लागते. म्हणजे ‘बोईंग ७३७’ किंवा ‘एअरबस ए ३२०’असे विशिष्ट प्रकारचे विमान चालवण्यासाठी आणखी प्रशिक्षण घ्यावे लागते. हे प्रशिक्षण सिम्युलेटरवरच होते. बरेचसे प्रशिक्षण ‘सिम्युलेटर’वर होते. म्हणजे प्रत्यक्ष विमानात न बसता विद्यार्थ्याला विमानातल्याप्रमाणेच सर्व कंट्रोल्स असणाऱ्या मशीनवर प्रशिक्षण दिले जाते.
‘कमर्शियल पायलट लायसन्स’ मिळवेपर्यंत विद्यार्थ्याला प्रशिक्षणावर सुमारे पन्नास लाख ते एक कोटी रुपयांपर्यंत खर्च करावा लागतो. प्रशिक्षणासाठी केलेल्या अॅकॅडमीच्या निवडीवर हा खर्च अवलंबून असतो. प्रत्यक्ष विमानउड्डाण आणि सिम्युलेटर प्रशिक्षण या दोन्ही बाबी महाग असल्यामुळे हा खर्च कोटींच्या घरात जाऊ शकतो. त्यानंतर टाईप रेटिंगसाठी आणखी दहा लाख रुपयांपर्यंत खर्च येतो. त्यामुळे व्यावसायिक वैमानिक होण्याचा मार्ग चांगलाच खर्चिक आहे. बहुतेकवेळा विद्यार्थी यासाठी शैक्षणिक कर्ज काढतात. टाईप रेटिंग झाल्यानंतरच विद्यार्थ्याला एअरलाईन किंवा खासगी विमानधारकांकडे नोकरी मिळू शकते. एअरलाईन कंपनीत नोकरी मिळाल्यानंतर संबंधित व्यक्ती कॅप्टनपदापर्यंत पोहोचण्याच्या सगळ्यात खालच्या पायरीवर असते. त्याला ‘ज्युनियर फर्स्ट ऑफिसर’ म्हणजेच ‘जेएफओ’असे म्हटले जाते. या पदावर काही वेळ काम केल्यानंतर म्हणजे विमान चालवण्याचा काही तासांचा अनुभव मिळाल्यावर तो ‘एफओ’ अर्थात ‘फर्स्ट ऑफिसर’ या पदावर पोहोचतो. या पदावर काम करताना विमान चालवण्याचा एकूण १५०० तासांचा अनुभव मिळाल्यावर आणि काही खडतर परीक्षा दिल्यानंतर त्याला ‘एटीपीएल’ अर्थात ‘एअरलाईन ट्रान्सपोर्ट पायलट लायसन्स’ हा परवाना मिळतो. हा या प्रवासातला सर्वात मोठा परवाना आहे. हा परवाना मिळाल्यानंतर संबंधित विद्यार्थी ‘एफओ’ न राहता ‘एसएफओ’अर्थात ‘सीनियर फर्स्ट ऑफिसर’ बनतो. विमान चालवण्याचा एकूण २५०० तासांचा अनुभव मिळाल्यावर तो कॅप्टन बनू शकतो. अर्थात या अनुभवाचा कालावधी प्रत्येक एअरलाईन कंपनीसाठी वेगळा असू शकतो. कोणत्याही व्यावसायिक विमानात दोन सीट्स असतात. उड्डाणादरम्यान डाव्या बाजूच्या सीटवर कॅप्टन बसतो, तर उजव्या बाजूच्या सीटवर जेएफओ, एफओ किंवा एसएफओ बसतो. कॅप्टन होण्याची प्रक्रियाही सोपी नाही. त्यासाठी त्याला सहा महिन्यांचे खडतर प्रशिक्षण आणि मिळवलेल्या ज्ञानाचा कस लावणाऱ्या परीक्षांना सामोरे जावे लागते. यात सिम्युलेटरवरील प्रशिक्षणाबरोबरच शंभर उड्डाणांच्या प्रशिक्षणाचाही समावेश होतो. कॅप्टन झाल्यानंतर आता त्याला डाव्या सीटवर बसून विमान चालवायचे असते. सुरुवातीला हे सिम्युलेटरवर शिकवले जाते आणि नंतर प्रत्यक्ष उड्डाण केले जाते. हे झाल्यावर त्याला परीक्षकांबरोबर दहा उड्डाणे पूर्ण करायची असतात. कोणत्याही एका परीक्षकाबरोबर त्याला चारहून अधिक उड्डाणे पूर्ण करायची परवानगी नसते. यामुळे त्याची वेगवेगळ्या परीक्षकांकहून परीक्षा घेतली जाते. यात उत्तीर्ण झाल्यानंतर डीजीसीएकडे हा वैमानिक कॅप्टन होण्याच्या योग्यतेचा आहे, असे पत्र पाठवले जाते आणि त्यानंतर त्याला डीजीसीएकडून कॅप्टन म्हणून मान्यता मिळते.
कॅप्टन झाल्यानंतर त्याच्या कर्तव्य आणि जबाबदाऱ्यांमध्ये मोठी वाढ होते. वैमनिकांचे आयुष्य खूपच धकाधकीचे असते. त्यांना वेळी-अवेळी उड्डाणासाठी तयार राहावे लागते. अर्थात ‘एफडीटीएल’ म्हणजे ‘फ्लाईंग ड्युटी टाईम लिमिट’नुसार त्यांना दोन उड्डाणांदरम्यान किती विश्रांती मिळावी आणि तीन दिवसांमध्ये, एका आठवड्यात, एका महिन्यात, एका वर्षात जास्तीत जास्त किती उड्डाणे घ्यावीत या संदर्भातील मार्गदर्शक तत्त्वे तयार करण्यात आली आहेत. त्यानुसार प्रत्येक वैमानिकाला दर महिन्याचे वेळापत्रक तयार करून दिले जाते. याला ‘रोस्टर’ असे म्हटले जाते. विमानाला उड्डाण घेण्यायोग्य हवामान नसेल, विमान उतरताना धुक्यामुळे किंवा इतर कारणांमुळे ते ठरलेल्या विमानतळावर न उतरवता अन्यत्र वळवावे लागले, एखाद्या कॅप्टनला अचानक रजा घ्यावी लागली तर तसेच अन्य काही कारणांमुळे या रोस्टरमध्ये बदल करावे लागतात. एका विमान कंपनीत हजारो वैमानिक काम करत असतात. त्या सगळ्यांसाठी रोस्टर तयार करण्याचे काम अत्याधुनिक सॉफ्टवेअरद्वारे केले जाते. या ग्लॅमरस करिअरमागे काही धोकेही आहेत. व्यस्त वेळापत्रक आणि पुरेशा झोपेअभावी वैमानिकांना आरोग्याशी संबंधित अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागते. काही वेळा वैमानिकाला विमान चालवत असताना हृदयविकाराचा झटका आल्याचीही उदाहरणे आहेत. एखादा विमान अपघात झाल्यावर सारासार विचार न करता वैमानिकाची चूक असल्याचा निष्कर्ष काढला जातो. पण बरेचदा ती त्याची चूक नसते तर अपघाताची इतरही काही कारणे असू शकतात.
व्यावसायिक पायलट होऊन सर्वोच्च स्थानावर पोहोचण्यासाठी स्टुडंट पायलट लायसन्स मिळवण्यापासून कॅप्टनपदापर्यंत पोहोचण्याचा मोठा टप्पा पार करावा लागतो. या प्रक्रियेत खडतर प्रशिक्षण आणि त्याहूनही खडतर परीक्षा देऊन स्वत:ला प्रत्येक टप्प्यावर सिद्ध करावे लागते. अहमदाबाद विमान अपघाताच्या निमित्ताने पायलट मंडळींचे जोखमीने भरलेले आयुष्य नव्याने समोर आले. त्यानिमित्ताने या संपूर्ण प्रक्रियेवर टाकलेला प्रकाशझोत...
