या योग दिनी कोणती शिकवण घ्याल?

निखिल केवल कृष्ण मेहता

लोक अनेकदा योगाची सांगड शारीरिक व्यायामाशीच घालतात. त्यांच्या मते योग हा शारीरिक व्यायामापुरताच मर्यादित असतो. एका अर्थाने हे खरेही आहे मात्र हे सर्वार्थाने सत्य नाही. या लेखाच्या माध्यमातून केवळ शारीरिक तंदुरुस्ती याच्या पलीकडे योग काय आहे हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न करू या.

माननीय पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी, पंतप्रधानपदी विराजमान झाल्यानंतर काही महिन्यांतच संयुक्त राष्ट्र महासभेत (यूएनजीए) आपल्या पहिल्या भाषणात, आंतरराष्ट्रीय योग दिवस साजरा करण्याचा प्रस्ताव मांडला होता हे सर्वज्ञातच आहे. त्यांनी म्हटले होते, “योग भारताच्या प्राचीन परंपरेची अनमोल देणगी आहे. मन, शरीर, विचार आणि कृती यांच्या एकतेचे प्रतीक आहे. चला, आंतरराष्ट्रीय योग दिवस स्वीकारण्याच्या, साजरा करण्याच्या दिशेने आपण काम करूया.” त्यांनी दिलेल्या या प्रस्तावाला जागतिक स्तरावर व्यापक पाठिंबा मिळाला आणि परिणामी अवघे जग योगाच्या रंगात न्हाऊन निघाले. १७७ देशांनी हा प्रस्ताव सह-प्रायोजित केला, संयुक्त राष्ट्रांमध्ये एखाद्या प्रस्तावाला आतापर्यंत इतक्या मोठ्या संख्येने असा विक्रमी पाठिंबा लाभला नव्हता. या प्रस्तावाला मंजुरी मिळाल्यानंतर २१ जून २०१५ ला आंतरराष्ट्रीय स्तरावर पहिला योग दिवस साजरा करण्यात आला.

“योग” या शब्दाचे मूळ अतिशय सखोल आहे हे आपण सर्व जाणतोच. भाषेच्या दृष्टीने आणि तात्त्विक दृष्ट्याही त्याचा समृद्ध अर्थ आहे. खरेतर ‘योग’ हा संस्कृत भाषेतून उत्पन्न झालेला शब्द आहे, ज्याचा अर्थ आहे, ‘जोडणे. अनेक जण योग आसनांची सांगड फक्त शरीराशी घालतात. मात्र मानवी शरीराचे अस्तित्व भौतिकतेच्या पलीकडे असते, योग समजून घेण्यासाठी आपल्याला मानवाचे शरीर भौतिकतेच्या पलीकडे जाऊन समजणे आवश्यक आहे. भौतिकतेच्या पलीकडे मानवाचे शरीर काय आहे? या प्रश्नाचे उत्तर जाणून घेण्यासाठी आपल्याला जीवनाशी निगडित पाच परस्परांशी संबंधित आयाम समजून घ्यावे लागतील. भौतिकतेसह भावनिक, ऊर्जात्मक, मानसिक आणि आध्यात्मिक दृष्टिकोनातून हे आयाम जाणून घेता येतील. शारीरिक वेदनेशिवाय आपल्याला भावनिक व्यथाही जाणवतात, अशा भावना आपल्या मनात खोलवर साचून राहतात. अशा साचलेल्या भावना अनेक प्रकारच्या आजाराचे रूप धारण करतात जे शरीरासाठी त्रासदायक ठरू शकतात. भावनांप्रमाणेच मानवाच्या शरीरामध्ये अखंड अदृश प्रवाह कार्यरत असतात. त्यांची सजग आणि वैचारिक अनुभूतीही मानवी पूर्णत्वासाठी महत्त्वाची असते. अशा प्रकारे शरीराशिवाय भावनेतून भावनात्मक, ऊर्जेतून ऊर्जात्मक आणि सजग -वैचारिकतेतून मानसिक आयाम निर्माण होतात. या सर्व आयामांवर अलौकिक जीवनाशी जोडण्याचा प्रयत्न करणारी आपली आध्यात्मिक चेतना असते. या चेतनेद्वारे आपण जीवनाचा अर्थ आणि उद्देश याचा शोध घेतो. अशा प्रकारे भौतिकतेशिवाय भावनात्मक, ऊर्जात्मक, मानसिक, आध्यात्मिक आयामांशी योग जोडलेला आहे.

पूर्व आणि पश्चिमेकडील तत्त्वज्ञानाच्या अभ्यासातही याची पुष्टी झाली आहे. विशेषतः भारतीय तत्त्वज्ञानात हे आयाम योगाशी जोडले आहेत. भगवद्गीतेमध्ये योग म्हणजे केवळ आसन किंवा श्वास क्रिया नव्हे तर हा जीवनाचा संपूर्ण मार्ग आहे. भगवद्गीता धर्माद्वारे शारीरिक दायित्वाच्या माध्यमातून भौतिकता, ध्यान आणि ज्ञानाच्या माध्यमातून आध्यात्मिक बोध, समर्पण, भक्ती यातून भावनात्मक आयाम, ऊर्जा आणि आपली मूल्ये यांची सांगड घालत निष्काम कर्म, वैचारिक स्पष्टतेला वैराग्य (ज्ञान), यांच्याशी जोडते. भगवद गीतेतल्या कर्मयोगामध्ये १८ प्रकारच्या योगांबद्दल माहिती देण्यात आली आहे. या १८ योगांव्यतिरिक्त त्यांच्या क्रमपरिवर्तन संयोजनातून आपण आपल्या ज्ञानात भर घालू शकतो. जोडणे यालाच संस्कृतमध्ये योग म्हटले गेले आहे, तर या योग दिवशी शरीर तंदुरुस्त ठेवण्याबरोबरच आपल्याकडे शिकण्यासाठी खूप काही असेल.भगवद् गीतेमधल्या कोणत्या योगातून आपण काय बोध घेऊ शकतो यावर एक दृष्टिक्षेप टाकण्याचा प्रयत्न करू या. या योग दिनी आपण स्वतःमध्ये अनेक गोष्टी जोडू शकतो. आता तुम्हीच सांगा की, केवळ शरीर निरोगी ठेवण्यासाठीच आपण योग स्वीकारायचा का? या व्यतिरिक्त जीवन संतुलित करण्यासाठी योगाच्या अनेक लाभांकडे नकळत दुर्लक्ष करायचे? हे योग्य ठरेल का? या सर्व बाबी लक्षात घेऊन माननीय पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी जगाला योग रूपाने भारताच्या प्राचीन परंपरेची अमोल देणगी दिली. चला या योग दिनी आपण या देणगीचा भरपूर लाभ घेऊ या.

(संस्थात्मक व्यवहार आणि मनुष्यबळ) भारतीय व्यवस्थापन संस्था, मुंबई