मंगेश पाठक
अहमदाबादहून लंडनला जाणारे एअर इंडियाचे विमान टेकऑफनंतर विमानतळाजवळ कोसळल्याने देश हादरला आहे. दोन वैमानिकांव्यतिरिक्त विमानात गुजरातचे माजी मुख्यमंत्री विजय रुपाणी आणि १० क्रू मेंबर्ससह २३० प्रवासी होते. या सर्वांसह विमान ज्या वसतिगृहावर आदळले, त्यातील डॉक्टरांचा भोजन करतानाच मृत्यू झाला. भारतात विमान प्रवाशांची संख्या वाढत असताना दुर्दैवाने विमान अपघातांची संख्या जगात जास्त आहे.
अहमदाबादहून लंडनला जाणाऱ्या विमान अपघातात केवळ विमानातील प्रवासी, क्रू मेंबर्स, माजी मुख्यमंत्र्यांचा बळी गेला नाही, तर हे विमान जमिनीवर कोसळताना ज्या डॉक्टरांच्या वसतिगृहावर कोसळले, त्यांतील डॉक्टरांचाही बळी गेला आहे. जगभरातील विमानांवर लक्ष ठेवणाऱ्या ‘फ्लाइट रडार’च्या मते, विमानाने दुपारी १.३८ वाजता उड्डाण केले. विमानाचा एक व्हीडिओ व्हायरल झाला आहे, त्यात लँडिंग गियर (टायर्स) उघडे दिसत आहेत. विमान हळूहळू खाली जाते आणि आगीचे लोळ उठतात. लंडनला जाणाऱ्या या लांब पल्ल्याच्या विमानात टेकऑफ होण्यापूर्वी भरपूर इंधन भरले होते. व्हीडिओ पाहून एक गोष्ट स्पष्ट होते, की विमानाला इंजिनमधून जोर (वरची शक्ती) येत नाही आणि ते उंची वाढवू शकत नाही.
व्हीडिओमध्ये इंजिनमध्ये आग किंवा धूर दिसत नाही. त्यामुळे असे म्हणता येईल, की पक्ष्यांचा एक कळप विमानावर आदळला आणि इंजिनमध्ये अडकला असण्याची शक्यता आहे. विमानाच्या कॉकपिटच्या तपासणीनंतर अपघाताचे खरे कारण कळेल. अहमदाबाद विमानतळ बंद करण्याचा एक अर्थ असा आहे की, तपास पथक धावपट्टी तपासू शकते. अपघाताला धावपट्टी जबाबदार आहे का, त्याचाही शोध घेतला जात आहे. टेक-ऑफच्या वेळी झालेला हा अपघात खूप भयानक आहे. कारण त्यात इंधन भरलेले आहे. व्हीडिओ पाहिल्यानंतर एक गोष्ट स्पष्ट होते, ती म्हणजे विमानाचे पंख समतल आहेत आणि तोल ठीक आहे; परंतु ते खाली पडत आहे. यावरून असे दिसून येते, की विमान उंची गमावत आहे.
त्याला वर जाण्यासाठी इंजिनमधून शक्ती मिळत नाही. विमानाच्या टेक ऑफमध्ये एक गंभीर टप्पा असतो. तो ओलांडल्यानंतर पायलटला समस्या आढळली, तरी तो टेक ऑफ थांबवू शकत नाही. कारण त्या परिस्थितीत अधिक नुकसान होऊ शकते. विमानाचे एक इंजिन जरी काम करत असेल, तर पायलट विमानाला उंचीवर घेऊन आपत्कालीन परिस्थितीत ते उतरवू शकला असता. याचा अर्थ विमानाची दोन्ही इंजिने निकामी होऊन ते कोसळले. इंजिनपर्यंत इंधन पुरवठा न होणे हे एक संभाव्य कारण असल्याचे त्यांनी सांगितले आणि तांत्रिक त्रुटी किंवा विद्युत बिघाडामुळे हे असू शकते. विमान उडवताना व्ही १ आणि व्ही २ गती असते. व्ही १ गतीमध्ये, पायलट उड्डाण घेण्याचा निर्णय घेतो. धावपट्टी सोडल्यानंतर, व्ही २ गती दरम्यान टेक ऑफ रद्द करता येत नाही. एअर इंडियाच्या विमानाने धावपट्टीवरून उड्डाण केले, याचा अर्थ व्ही १ गतीपर्यंत सर्व काही ठीक होते. वैमानिकाला व्ही २ गतीमध्ये समस्या आढळली असावी; पण आणीबाणीनंतरही तो टेक ऑफ रद्द करू शकला नाही.
अहमदाबाद विमानतळावरून उड्डाण केल्यानंतर पायलटने ‘एटीसी’ला मेडे कॉलचा संदेश दिला आणि त्यानंतर संपर्क तुटला. त्यामुळे विमानात काय समस्या निर्माण झाली, हे तातडीने समजणार नाही; परंतु अपघाताच्या वेळी विमानाचे लँडिंग गियर (टायर) उघडे दिसले आणि पंखांचे फ्लॅप्स टेक ऑफच्या वेळी असलेल्या स्थितीत होते; परंतु वैमानिक विमानाला सहाशे ते सातशे फूट उंचीवर नेऊ शकला नाही. दोन्ही इंजिनमधून वीज न मिळाल्याने, पंखांची पातळी राखून त्याने असाधारण उड्डाण कौशल्य दाखवले आहे.
वैमानिकाचा अनुभव पाहता या अपघातात मानवी चूक असण्याची शक्यता फारच कमी दिसते. एक इंजिन निकामी झाले, तरी दुसऱ्या इंजिनवर विमान हाताळता येते. विमान कोसळणे म्हणजे दोन्ही इंजिन वीज पुरवू शकत नाहीत. अहमदाबाद विमान अपघातापूर्वी वैमानिकाने तीन वेळा सिग्नल दिला होता. बहुतेक आधुनिक विमानांमध्ये संगणक-नियंत्रित इंजिन असतात. त्यामुळे, इंजिन का काम करत नाही याचे एकही कारण देऊ शकत नाही. एक कारण इंधन असू शकते; पण या विमानात ते भरपूर होते.
दुसरे कारण असे असू शकते, की पाइपलाइनमध्ये ब्लॉक असल्याने इंधन इंजिनपर्यंत पोहोचत नव्हते. तिसरे कारण असे असू शकते, की संगणकाला योग्य इलेक्ट्रॉनिक सिग्नल मिळाले नाहीत. लंडनला उड्डाण करण्यापूर्वी, विमान अहमदाबादमध्ये काही तास जमिनीवर होते. ‘एअर इंडिया’च्या अभियंत्यांनी या काळात सर्व काही पाहिले असेल, असे गृहीत धरले जाते. दुसरीकडे विमान वाहतूक वाढल्यामुळे विमाने आणि कामगारांचा वापर करून विमान कंपन्यांचा खर्च कमी करण्याचे उद्दिष्ट एअरलाइन्स ठेवतात. वैमानिक आणि कर्मचाऱ्यांना आता कामाचे आठवडे जास्त आहेत आणि त्यामुळे कामाचा ताण जास्त आहे. परिणामी, अपघात होण्याची शक्यता वाढण्याची शक्यता दिसून येते.
थकव्याशी संबंधित सुरक्षा अपघातांचे प्रमाण वाढले आहे आणि कर्मचारी आता चुकीच्या धावपट्टीवर उतरणे किंवा इंधनाचे चुकीचे वाचन करणे यासारख्या ऑपरेशनल त्रुटींना ताण आणि झोपेचा अभाव कारणीभूत मानतात. जगातील एकूण विमान वाहतुकीत अन्य विमान कंपन्यांपेक्षा भारतीय विमान कंपन्यांच्या सुरक्षिततेकडे काहीसे दुर्लक्ष होते. त्यामुळे तर गेल्या काही महिन्यांपूर्वी संसदेत विमान प्रवासाच्या सुरक्षिततेबाबत विधेयक मंजूर करण्यात आले; परंतु तरीही विमान अपघातांची संख्या कमी होत नाही. गेल्या दोन दशकांमधील २१-२३ टक्के मोठ्या विमान अपघातांच्या तपासांचे संभाव्य कारण असल्याचे निश्चित करण्यात आले आहे. २०२० मध्ये, ‘युरोपियन एव्हिएशन सेफ्टी एजन्सी’ने मोठ्या विमानांसाठी ‘कर्तव्यांसाठी कल्याण आणि तंदुरुस्तीची स्थिती’ ही सर्वोच्च सुरक्षा समस्या म्हणून ओळखली.
२०१० मध्ये घडलेली एअर इंडिया एक्स्प्रेस फ्लाइट ८१२ ची भयानक दुर्घटना ही वैमानिकांच्या थकव्याचा विमानांच्या सुरक्षित ऑपरेशनवर कसा मोठा परिणाम होतो, याचे एक उदाहरण आहे. १६६ प्रवाशांना घेऊन जाणारे विमान मंगळूरुमध्ये लँडिंग करताना कोसळले तेव्हा १५८ जणांचा मृत्यू झाला. खरे तर, कॅप्टनच्या घोरण्याच्या आवाजाची नोंद पहिल्यांदाच कॉकपिट व्हॉइस रेकॉर्डरने केली. जगातील सर्वात सुरक्षित हवाई कंपनीत एकाही भारतीय विमान कंपनीचे नाव नसल्याचे उघड झाले आहे.
दरवर्षी एअरलाईन तज्ज्ञांचे पथक जगातील चारशे एअरलाईनच्या सुरक्षेची तपासणी करतात. गेल्या दोन वर्षांत झालेले विमान अपघात, एकूण अपघाताची संख्या, सरकारी अहवाल, विमानांचे आयुष्य आणि संख्या, पायलट प्रशिक्षणाचा दर्जा आणि एअरलाईनची आर्थिक स्थिती असे अनेक मापदंड तपासून त्याआधारे मूल्यांकन करतात. त्यानंतर सुरक्षेच्या बाबतीत एअरलाईन कोणत्या क्रमांकावर आहे याची आकडेवारी जाहीर केली जाते. अशाच प्रकारे जगातील सर्वात सुरक्षित हवाई कंपन्यांची यादी जाहीर केलेली आहे.
यात एकाही भारतीय हवाई कंपनीचे नाव नाही. त्यामुळे विमान प्रवासात भारतीय प्रवासी किती सुरक्षित आहे असा सवाल केला जात आहे. ‘लो कॉस्ट एअरलाईन’च्या यादीत मात्र भारताच्या सर्वात मोठ्या ‘इंडिगो कंपनी’चे नाव १९ व्या क्रमांकावर आले आहे. या वर्षी टॉप २४ सर्वात सुरक्षित एअरलाईन्समध्ये अमेरिकेतील पाच एअरलाईन्स कंपन्यांचा समावेश झाला आहे. यात फ्रंटिअर (५ वा क्रमांक), साऊथवेस्ट (९ वा क्रमांक), सन कंट्री (१५ वा क्रमांक), जेटब्लू (१७ वा क्रमांक) आणि एलीजेंट एअर (२१ वा क्रमांक) यांचा समावेश आहे.
दरवर्षी ४०० एअरलाईन्सचे विश्लेषण करून त्यांच्या सुरक्षेच्या विविध मानकांची तपासणी करते. या तपासणीत गेल्या दोन वर्षांत झालेल्या मोठे अपघात, एकूण घटनांची वारंवारिता, अलीकडचे अपघात, विमानांचे आयुर्मान, ऑडिट आणि विमानांची एकूण संख्या, पायलट प्रशिक्षणाचा दर्जात आणि वित्तीय स्थिती याचा विचार करून रेटिंग देत असते. कोणत्याही कंपनीतील आर्थिक अस्थिरता एअरलाइनसाठी गंभीर ऑपरेशनल आव्हाने निर्माण करू शकते. त्यामुळे तिच्या सुरक्षा क्रमवारीवरदेखील परिणाम होऊ शकतो. यामुळेच आर्थिक संकटाचा सामना करणाऱ्या विमान कंपन्यांना या यादीत स्थान मिळत नाही.
