लोकवाद्यांची सुरेल मैफल

विशेष : लता गुठे

लोकवाद्याशी भारतीय सांस्कृतिक परंपरेची नाळ पूर्वापार जोडली गेली आहे. वाद्ये ही केवळ वादनाचे साधन नसून, ती समाजाच्या भावभावनांचा, श्रद्धांचा आणि जीवनपद्धतीचा अविभाज्य भाग आहेत. या वाद्यांमधून केवळ सूर नव्हे तर संस्कृती, इतिहास आणि मानवी समज या सर्वांचा सुरेल संगम आपल्याला अनुभवायला मिळतो.

लोकवाद्याच्या तालावर लोकनृत्य सादर करतात. या मागचा उद्देश फक्त करमणूक नसून हे लोकसंस्कृती, परंपरा तर आहेच‌ यामागे आणखी एक कारण आहे ते म्हणजे श्रमपरिहार यातून आनंद मिळतो आणि थकलेल्या शरीराला व मनाला या वाद्य संगीतामुळे सकारात्मक ऊर्जा मिळते.

लोकवाद्य अतिशय सुमधुर संगीत निर्माण करतात. या संगीताचा एक वेगळा बाज, छंद, नाद असतो. लोकसंस्कृतीमध्ये प्रत्येक सण उत्सवामध्ये, लग्न समारंभ, सांस्कृतिक कार्यक्रमांमध्ये लोकवाद्य वाजवली जातात.

फक्त ग्रामीण भागातच नाही, तर आदिवासी भागांमध्येही लोकवाद्याची परंपरा हजारो वर्षांपासून आहे. भारतातील प्रत्येक विभागांमध्ये वेगवेगळ्या प्रकारची वाद्य वाजवली जातात याची माहिती खालीलप्रमाणे आहे.

१) घांगळी :

घांगळी हे एक छोटे, हातात धरून वाजवले जाणारे घन वाद्य आहे. हलके व हाताळायला सोपे असे बनवले जाते. जेव्हा तो कलाकार घांगळी हलवतो, तेव्हा त्या सर्व घंटांचा एकत्रित असा मधुर नाद होतो. हे वाद्य वाजवणाऱ्या कलाकाराला स्वरांची जाण असते. हे वाद्य पितळ, तांबे किंवा लोखंड यापासून बनवले जाते. याची रचना पुढीलप्रमाणे असते. एक सळी/ लोखंडी पट्टा/ काठी यांवर अनेक छोटी धातूची घुंघरू किंवा घंटा लावलेल्या असतात. या वाद्यातून झंकारणारा, लयबद्ध आणि सणसणीत ध्वनी निर्माण होतो.

त्यामुळे या वाद्यातून उमटणारे ध्वनी हे आकर्षक असतात. अनेक ग्रामीण व आदिवासी भागांमध्ये हे वाद्य भजन, कीर्तन ताल व लय निर्माण करण्यासाठी वापरले जाते. गोंधळी देवीच्या पूजेसाठी गोंधळ सादर करताना घांगळी वाद्याचा वापर करतात. अनेक भागांमध्ये स्त्रिया जेव्हा लोकनृत्य सादर करतात तेव्हा घांगळी हातात घेऊन ताल दिला जातो. वारी / दिंडी, वारकरी संप्रदायातील भजनात घांगळीचा खणखणीत आवाज भक्तिभाव निर्माण करतो. ग्रामीण भागामध्ये लोककला या समूहाच्या सांस्कृतिक मूल्य जपणाऱ्या कला आहेत.

त्यामुळे घांगळी या वाद्यालाही सांस्कृतिक मूल्य आहे. ग्राम संस्कृतीमध्ये ते एकतेचे प्रतीक मानले जाते. त्यामुळे सामूहिक सादरीकरणांमध्ये घांगळीला मानाचे स्थान आहे. घांगळी वाद्याचे वैशिष्ट्य म्हणजे शिस्त आणि लयबद्धता – गायनाला लय मिळवून देणारे हे वाद्य वारकरी संप्रदायात अत्यंत महत्त्वाचे आहे. सांस्कृतिक वारसा म्हणून महाराष्ट्रातील अनेक घरांमध्ये अजूनही जुन्या घांगळी जपून ठेवलेल्या असतात‌. घांगळी हे लहान परंतु प्रभावशाली वाद्य आहे. त्याच्या झंकारात भक्तीभाव, चैतन्य आणि पारंपरिक लय यांचा संगम जाणवतो.

२) ढोलकी :

महाराष्ट्रातील लोकप्रिय लोकवाद्य. संगीततज्ज्ञ कुर्ट सॅक्सच्या वर्गीकरणानुसार कंपित पटलवाद्य आणि भरत मुनींच्या वर्गीकरणानुसार आघातवाद्य या प्रकारात मोडणारे हे वाद्य आहे. महाराष्ट्रातील लोकांना अतिपरिचयाचे हे वाद्य आहे. या वाद्याचा उल्लेख अनेक गाण्यांमध्येही आढळतो. उदाहरणार्थ ढोलकीच्या तालावर घुंगराच्या बोलावर मी नाचते... तमाशा या लोककलेमध्ये ढोलकीला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. ढोलकीतून टंग टंग टंग असा आवाज आला की, आपोआपच पायातील घुंगरू ताल धरतात.

या वाद्याविषयी सविस्तर माहिती जाणून घेऊया. ढोलकी हे एक पारंपरिक भारतीय तालवाद्य असून, महाराष्ट्र, उत्तर भारत, तसेच दक्षिण भारतातील काही भागांत अत्यंत लोकप्रिय आहे. विशेषतः लोककला, तमाशा, कीर्तन, भारूड, गोंधळ, भजने इत्यादी पारंपरिक कार्यक्रमांमध्ये ढोलकीला विशेष स्थान आहे. तिचा आवाज सांगीतिक मैफलींमध्ये ऊर्जा आणि उत्साही वातावरण निर्माण करतो.

ढोलकी हे दोन बाजूंनी वाजवले जाणारे तालवाद्य आहे. या वाद्याला दोन्ही बाजूंना कातडी लावलेली असते. एका बाजूला छोटी कातडी लावलेली असते त्याला ताणा असे म्हणतात, तर दुसऱ्या बाजूचा डग्गा म्हणजे मोठी कातडी असते. त्यामुळे एका बाजूने सम्यक तर दुसऱ्या बाजूने गंभीर आवाज निर्माण होतो.

अशाप्रकारे ढोलकीचे स्वरूप असते. ढोलकीचे साप हे शेवग्याचे किंवा इतर कठीण लाकूड वापरून बनवले जाते. हल्ली मेटलपासून बनवलेल्या ढोलक्याही मिळतात. ढोलकीसाठी जी कातडी वापरली जाते ती शेळीच्या कातडीपासून बनवलेली असते. डग्ग्याच्या बाजूस थोडी जाडसर आणि ताण्याच्या बाजूस बारीक व ताणलेली असते. नट बोल्ट लावून फिक्स केल्यामुळे कातडीचा ताण बदलता येतो आणि सूर अचूक साधता येतो. वाजवणारा व्यक्ती दोन हातांनी तिच्यावर ठेका धरतो. उजव्या हाताने ताणा बाजूस आणि डाव्या हाताने डग्ग्याच्या बाजूस वाजवले जाते. वेगवेगळे ठोके, ठेका, लयबद्ध रचना यांचा वापर करून विविध प्रकारचे नाद निर्माण होतो. ढोलकीवर वाजवले जाणारे काही पारंपरिक ठोके किंवा तालप्रकार : कव्वाली, भजनी, तमाशातील फटका, गोंधळ, लावणीचा ठेका या ठेक्यांनुसार ढोलकी वाजवण्याची शैली बदलते. तमाशामध्ये ठेका धरण्यासाठी ढोलकीचा उपयोग होतो.

३) तारपा :

तारपा हे आदिवासींचे प्रमुख सुरवाद्य आहे. तारपा वाद्याविषयी सविस्तर माहिती पुढीलप्रमाणे...

तारपा हे केवळ एक आदिवासी वाद्य नसून, भारतीय लोकसंस्कृतीतील मौल्यवान ठेव आहे. यामध्ये निसर्ग, संगीत, समाज आणि आनंद यांचे प्रतीक सामावलेले आहे. आजच्या काळातही या वाद्याचे महत्त्व कमी न होता, उलट त्याची सांस्कृतिक ओळख अधिक भक्कम होत आहे.

तारपा हे महाराष्ट्राच्या कोकण व आदिवासी भागांतील एक पारंपरिक श्वासांच्या लयीत वाजवले जाणारे वाद्य आहे. विशेषतः कोकणातील वारली, आदिवासी, भिल्ल समाजात हे वाद्य सण, नृत्य व धार्मिक विधींमध्ये वापरले जाते.

तारपा हे एक मोठ्या आकाराचे वाद्य असून, याचा आवाज खोल, गडद व नादमय असतो. हे वाद्य प्रामुख्याने तोंडाने फुंकर देऊन वाजवले जाते. या वाद्याला फुंकर मारण्यासाठी दोन पोकळ बांबूच्या नळ्या जोडलेल्या असतात. एक मोठा वाकवलेला पोकळ भाग. बहुधा कवठ, बिब्बा किंवा पळस यांसारख्या झाडाच्या फांदीपासून तयार केले जाते. यानंतर शिंपल्यासारखा अर्ध गोलाकार व शेवटी शंखासारखा आवाज प्रसारित करणारा भाग असतो अशाप्रकारे या वाद्याची रचना असते. तोंडाने फुंकर मारून श्वासाच्या नियंत्रित प्रवाहामुळे नाद निर्माण होतो. ओठांच्या कंपनांमुळे नाद निर्माण होतो. वादक चालत, हलत किंवा नृत्य करत हे वाद्य वाजवतो. बाजूला नृत्य करणारे पुरुष व स्त्रिया गोलाकार फिरत नाचतात, त्याला “तारपा नृत्य” म्हणतात.

लोकसंस्कृतीमध्ये आणखीही महत्त्वाची असलेली अनेक वाद्य आहेत. पुढील काही लेखांमध्ये याचा समावेश होईल. या लेखांमध्ये महत्त्वाच्या लोकप्रिय असलेल्या तीन वाद्यांची माहिती दिलेली आहे. या लेखातून फक्त लोककलांची माहिती आजच्या पिढीपर्यंत पोहोचवणे हा एकमेव उद्देश आहे.