दी लेडी बॉस:अर्चना सोंडे
तीएका दलित कुटुंबातील निरक्षर घरकामगार, भाळी अकाली आलेलं वैधव्य. पण तिने आपलं गाव, डोंगर, जंगल वाचवण्यासाठी धनदांडगे यांच्या विरुद्ध संघर्ष केला. सर्वोच्च न्यायालयात ती लढली, जिंकली. चीनमधल्या आंतरराष्ट्रीय महिला परिषदेत तिच्या भाषणावर टाळ्यांचा कडकडाट झाला. भारतातील पर्यावरण चळवळीचा पाया ज्यांनी घातला त्यापैकी ती एक. तिचं नाव किंकरी देवी.
किंकरीचा जन्म १९२५ मध्ये हिमाचल प्रदेशमधील सिरमौर जिल्ह्यातील एका छोट्या खेडेगावात झाला. तिचे वडील दलित शेतकरी होते. तिचे बालपण कष्टात गेले. किंकरीने बालपणातच घरकामगार म्हणून काम करण्यास सुरुवात केली. शिक्षण घेण्याची आर्थिक परिस्थिती नसल्याने शिक्षणाला तिला मुकावे लागले.
वयाच्या अवघ्या १४ व्या वर्षी किंकरीचे शामू रामशी लग्न झाले. तो वेठबिगारी होता. लग्नाच्या आठ वर्षांनी शामू रामचे टायफॉइडने निधन झाले. वयाच्या २२ व्या वर्षी किंकरी विधवा झाली. आपल्या कुटुंबाला मदत करण्यासाठी ती सफाई कामगार म्हणून काम करू लागली. याच वेळी हिमाचल प्रदेशातील डोंगराळ प्रदेशातील अनेक भागांमध्ये तिने मोठ्या प्रमाणात पर्यावरणाचा ऱ्हास पाहिला.
हिमाचल प्रदेशातील अनेक भागातील प्रसिद्ध टेकड्यांवर अनियंत्रित उत्खनन, पाणीपुरवठा दूषित करणे आणि एकेकाळी समृद्ध असलेले भात पिके नष्ट झाल्यामुळे त्यांच्या सभोवतालचे भूदृश्य कसे बिघडत आहे हे तिने पाहिले. खाणकामाचे मानवी जीवनावर आणि पर्यावरणावर होणाऱ्या नकारात्मक परिणामांची तिला जाणीव झाली. तिने त्याविरुद्ध बोलण्याचा निर्णय घेतला.
सिरमौरमध्ये चुनखडीचे उत्खनन हा एक मोठा व्यवसाय होता. मोठ्या प्रमाणात उत्खननामुळे पाण्याचे स्रोत दूषित झाले, शेतीची जमीन खराब झाली आणि वनक्षेत्र कमी झाले. किंकरी देवीला येथील डोंगर, टेकड्या, निसर्ग आवडायचा. या टेकड्या पाडल्या जात आहेत हे ती सहन करू शकली नाही. तिने पर्यावरणाचा ऱ्हास करणाऱ्या व्यवस्थेविरोधात भूमिका घेतली. उत्खननाबद्दल तिने स्थानिक नागरिकांमध्ये जागरूकता निर्माण करून मोहीम सुरू केली. पीपल्स अ‍ॅक्शन फॉर पीपल इन नीड या स्वयंसेवी संस्थेने तिच्या प्रयत्नांची दखल घेतली आणि तिला मदत करण्याचा निर्णय घेतला.
१९८७ मध्ये किंकरी देवीने शिमला उच्च न्यायालयात ४८ खाण मालकांविरुद्ध जनहित याचिका दाखल केली. तिने सांगितले की खाण मालक बेजबाबदार खाणकामात गुंतले आहेत, ज्यामुळे या भागातील नैसर्गिक वातावरण नष्ट होत आहे. दुसरीकडे, खाण मालकांनी या सर्व आरोपांना खोडून काढले आणि दावा केला की किंकरी देवी त्यांच्याकडून खंडणी घेत आहे.
तिच्या जनहित याचिकेला कोणताही प्रतिसाद न मिळाल्याने ती शिमल्याला गेली. शिमल्यातील न्यायालयासमोर १९ दिवसांचे उपोषण केले. न्यायालयाने खटला सुरू करण्याचा निर्णय घेतला तोपर्यंत देवी राष्ट्रीय स्तरावर प्रसिद्ध व्यक्ती बनली होती. १९८७ मध्ये तिचा संघर्ष यशस्वी झाला. न्यायालयाने टेकड्यांवरील स्फोटांवर आणि खाणकामावर बंदी घातली. आपले बेकायदेशीर काम थांबवावे लागेल हे लक्षात येताच खाणमालक किंकरीला जीवे मारण्याची धमकी देऊ लागले. खटला मागे घेण्यासाठी दबाव आणू लागले. किंकरी मात्र डगमगली नाही.
१९९५ मध्ये, खाण मालकांनी सर्वोच्च न्यायालयात अपील दाखल केले. सर्वोच्च न्यायालयाने देखील किंकरी देवीच्या बाजूने निकाल दिला. तेव्हा किंकरी देवी आता संपूर्ण भारतात पर्यावरणवादी कार्यकर्त्या म्हणून ओळखली जाऊ लागली. पर्यावरणीय चळवळी व्यतिरिक्त किंकरी देवी यांनी शिक्षणासाठी देखील एक अभियान राबवले. किंकरी देवी राहत असलेल्या संग्राह भागात शिक्षणाचा स्तर खूपच खालावला होता. येथे पदवी शिक्षण देणारे महाविद्यालय स्थापन करण्याची विनंती त्यांनी सरकारकडे केली. २००६ मध्ये संग्राह येथे महाविद्यालय सुरू झाले.
किंकरी देवी यांच्या दृढ निश्चयाने हिमाचल प्रदेशात एका नवीन युगाची सुरुवात झाली. वाचता आणि लिहिता येत नसतानाही, त्यांनीच जनतेला पर्यावरणीय समस्यांबद्दल शिकवले आणि अनियंत्रित खाणकामाच्या परिणामांबद्दल चिंता व्यक्त केली. “जल, जंगल, पहाड को बचाओ” (पाणी, लाकूड आणि टेकड्या वाचवा) हे त्यांचे घोषवाक्य पर्यावरणीय चळवळीसाठी प्रेरक ठरले.
१९९५ मध्ये आंतरराष्ट्रीय स्तरावर किंकरी देवी यांना पहिल्यांदा एक महत्त्वपूर्ण पर्यावरणवादी कार्यकर्त्या म्हणून ओळख मिळाली. किंकरी देवी यांना त्यावेळच्या अमेरिकेच्या पहिल्या महिला हिलरी क्लिंटन यांनी बीजिंगमधील आंतरराष्ट्रीय महिला परिषदेत आमंत्रित केले होते. परिषदेत दीप प्रज्वलित करण्याचा मान त्यांना देण्यात आला. बेकायदेशीर चुनखडीच्या उत्खननामुळे उत्तुंग हिमालयाचा कसा ऱ्हास होत आहे.
परिसंस्थेचे रक्षण करणे किती महत्त्वाचे आहे, त्यांच्यासारखे सामान्य लोक पर्यावरणावर कसे अवलंबून आहेत, याबद्दल त्यांनी कळकळीने सांगितले. त्यांच्या भाषणाने अवघे सभागृह मंत्रमुग्ध झाले. त्यांनी टाळ्यांचा कडकडाट केला. १९९९ मध्ये किंकरी देवी यांना पर्यावरण क्षेत्रात दिलेल्या अमूल्य योगदानाबद्दल झाशीची राणी लक्ष्मीबाई स्त्री शक्ती पुरस्कार मिळाला.
३० डिसेंबर २००७ रोजी वयाच्या ८२व्या वर्षी चंदिगड येथे त्यांचे निधन झाले. मातृभूमीशी आणि निसर्गासोबत त्यांचे नाते शेवटच्या श्वासापर्यंत घट्ट होते. त्या एक दूरदर्शी पर्यावरणवादी कार्यकर्त्या होत्या. त्यांनी सर्वांत गरीब परिसरातील महिला बाल साक्षरता सुधारण्यासाठी देखील काम केले.
त्यांची कहाणी आपल्याला शिकवते की, शक्तिशाली शक्ती आपल्याविरोधात असतानाही, आपल्याला फक्त आपल्या तत्त्वांसाठी लढण्यासाठी धैर्य आणि वचनबद्धतेची आवश्यकता आहे. त्यांनी दाखवून दिले आहे की, एक व्यक्ती महत्त्वपूर्ण बदल घडवून आणू शकते.
