बाजारातील सेटलमेंट प्रक्रिया

डॉ. सर्वेश : सुहास सोमण

शेअर बाजारात इक्विटी अर्थात कॅश मार्केटमध्ये ज्यावेळी ट्रेड होत असतो त्यावेळी कोणीतरी एक शेअर खरेदी करत असतो, तर त्यावेळी दुसरा त्या शेअर्सची विक्री करत असतो. त्याचवेळी तो ट्रेड होत असतो. पण फक्त ट्रेड झाला म्हणजे सर्व प्रक्रिया झाली असे नसते त्यानंतर अत्यंत महत्त्वाचा भाग असतो तो म्हणजे त्या दोघांमध्ये झालेल्या ट्रेडची सेटलमेंट. ही प्रक्रिया कशी होते हे थोडक्यात पाहुया...

शेअर बाजारातील सेटलमेंट्सचे दोन प्रकारांमध्ये वर्गीकरण केले जाते:

स्पॉट सेटलमेंट : सर्वात सामान्य प्रकार, जिथे व्यवहार T+२ फ्रेमवर्कमध्ये सेटल केले जातात. याचा अर्थ व्यवहार झाल्यानंतर दोन कामकाजाच्या दिवसांत सेटलमेंट होते.

फॉरवर्ड सेटलमेंट : या प्रकारामुळे भविष्यातील तारखेला सेटलमेंट करता येते, जसे की T+ ५ किंवा T+ ७, ज्यावर दोन्ही पक्षांनी आधीच सहमती दर्शविली आहे.

या प्रक्रियेचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणजे रोलिंग सेटलमेंट, ज्यामुळे व्यवहार सलग दिवसांनी प्रक्रिया केले जातात याची खात्री होते. उदाहरणार्थ, जर तुम्ही बुधवारी शेअर्स खरेदी केले तर ते शुक्रवारपर्यंत सेटल केले जातात (T+२). रोलिंग सेटलमेंट सिस्टम खात्री करते की व्यवहार विलंब न करता अंतिम केले जातात, ज्यामुळे व्यवहार सुरळीत होतात.

बीएसई आणि एनएसई शेअर बाजारातील सेटलमेंट कसे हाताळतात?

बॉम्बे स्टॉक एक्सचेंज (BSE) आणि नॅशनल स्टॉक एक्स्चेंज (NSE) दोन्ही T+२ सेटलमेंट प्रक्रियेचे अनुसरण करतात; परंतु त्यांच्या प्रक्रियेत थोडा फरक आहे:

बीएसई सेटलमेंट प्रक्रिया : सर्व इक्विटी सिक्युरिटीज दोन कामकाजाच्या दिवसांत (टी+२) सेटलमेंट केल्या जातात. किरकोळ गुंतवणूकदारांसाठी सरकारी आणि निश्चित उत्पन्न असलेल्या सिक्युरिटीज देखील या वेळेचे पालन करतात. बीएसई खात्री करते की सिक्युरिटीज आणि फंडांचे पे-इन आणि पे-आऊट एकाच दिवशी पूर्ण झाले आहे, ज्यामुळे जलद सेटलमेंट होते.

एनएसई सेटलमेंट प्रक्रिया : एनएसईवरील शेअर बाजार सेटलमेंटचा वेळ सारखाच असतो; परंतु त्यात अतिरिक्त पायऱ्यांचा समावेश असतो. ट्रेड अंमलात आल्यानंतर (टी दिवस), कस्टोडियल कन्फर्मेशन आणि डिलिव्हरी जनरेशन टी+१ वर होते. पे-इन आणि पे-आऊट टी+२ वर होते आणि कोणत्याही निराकरण न झालेल्या समस्यांसाठी सेटलमेंटनंतर लिलाव होतात.दोन्ही एक्स्चेंज हे सुनिश्चित करतात की व्यवहार दोन दिवसांत सेटल होतात, ज्यामुळे भारतातील शेअर बाजार सेटलमेंट प्रक्रिया कार्यक्षम आणि विश्वासार्ह बनते.

पे-इन आणि पे-आऊट दरम्यान काय होते?

शेअर बाजाराच्या सेटलमेंट प्रक्रियेसाठी पे-इन आणि पे-आऊट हे महत्त्वाचे असतात. पे-इन म्हणजे जेव्हा खरेदीदार एक्स्चेंजला निधी पाठवतो आणि विक्रेता सिक्युरिटीज हस्तांतरित करतो. हे सेटलमेंटच्या दिवशी सकाळी घडते. पे-आऊट दिवसाच्या शेवटी होते जेव्हा एक्स्चेंज खरेदीदाराला शेअर्स वितरित करते आणि विक्रेत्याला निधी हस्तांतरित करते.

या प्रक्रिया समजून घेतल्याने गुंतवणूकदारांना ते अधिकृतपणे शेअर्सचे मालक कधी बनतात हे कळण्यास मदत होते. पे-इन आणि पे-आऊट प्रक्रिया दोन्ही पक्षांनी त्यांच्या जबाबदाऱ्या पूर्ण केल्या आहेत याची खात्री करते.

(सुचना: लेखकाची तसेच त्यांच्या जवळच्या नातेवाइकांची लेखात सुचवित असलेल्या कंपन्यांच्या शेअर्समध्ये कोणतीही गुंतवणूक नाही किंवा सुचविलेल्या कंपन्यांशी लेखकाचा कुठलाही संबंध नसून कंपनीकडून कोणतेही मानधन किंवा भेटवस्तू घेतलेली नाही)
[email protected]