हवामान बदलात उत्पादन वाढवण्याचे तंत्र

जलवायू परिवर्तनामुळे जगभर शेतीमालाचे उत्पादन घटत आहे. एकरी उत्पादकतेत घट हे आता जगासमोरील मोठे आव्हान आहे. या आव्हानाला वेळीच तोंड देऊन रास्त उपाय योजणे ही काळाची गरज आहे. अशा परिस्थितीमध्ये काही प्रयोग हवामान बदलातही शेतीची उत्पादकता वाढवत आहेत, ही आशेची बाब आहे. फक्त चौकटीमध्ये बांधून न ठेवता या प्रयोगांची व्याप्ती वाढवण्यासाठी प्रयत्न करायला हवेत. हवामान बदलामुळे कृषी उत्पादनात घट होत आहे. भारताची लोकसंख्या अंदाजे दीड अब्ज आहे. आता तो जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश बनला आहे. त्यामुळे नैसर्गिक साधनसंपत्तीचे शोषण करण्याचा दबावही वाढत आहे. वाढत्या लोकसंख्येमुळे देशातील अन्नधान्याची मागणीही वाढली आहे. कारण भारत हा नैसर्गिक विविधता असलेला देश आहे. अशा परिस्थितीत आपण आजही देशातील सव्वाशे कोटी जनतेला पुरेल इतके अन्नधान्य उत्पादन करण्यास सक्षम आहोत; परंतु गेल्या दोन-तीन दशकांमध्ये हवामान चक्रात झपाट्याने होत असलेल्या बदलांमुळे शेती आता धोक्यात आली आहे.

मिलिंद बेंडाळे

देशाच्या ज्या भागांमध्ये जून महिन्यात मॉन्सून सक्रिय असायचा, तिथे मॉन्सून उशिरा सुरू झाल्यामुळे पावसावर अवलंबून असलेल्या पिकांचे उत्पादन झपाट्याने घटले आहे. पावसाचे प्रमाण कमी होत असतानाच शरद ऋतूतील कमी थंडीमुळे रब्बी हंगामातील पिकांचे उत्पादन घटले आहे. देशातील केवळ सपाट भागालाच हवामान बदलाचा धोका नाही, तर त्याचा थेट परिणाम डोंगराळ आणि थंड प्रदेशातही दिसून येत आहे. २०२३ मध्ये हिमाचल प्रदेशातील अतिवृष्टीमुळे येथील अनेक जिल्हे पूर्णपणे उद्ध्वस्त झाले होते. आजही देशाची ७० टक्के लोकसंख्या शेतीवर अवलंबून आहे; परंतु हवामान बदलाचे आव्हान, रोजच्या जीवनासाठी संघर्ष आणि व्यस्त दिनचर्या लोकांसाठी गांभीर्याचा विषय बनत नाही. समुद्राच्या वाढत्या पातळीमुळे बाधित किनाऱ्यावरील किंवा बेटावरील भागातील लोक, असामान्य पावसाने किंवा जलसंकटाने त्रस्त झालेले शेतकरी, विनाशकारी समुद्री वादळांचा नाश सहन करणारे किनारपट्टीचे रहिवासी, दुष्काळ आणि पुराच्या भीषण परिस्थितीशी झगडणारे लोक, असामान्य हवामानामुळे होणाऱ्या विचित्र आजारांनी ग्रस्त असलेले लोक असोत वा विनाशकारी पुरात त्यांची घरे आणि सर्वस्व गमावलेले लोक ते संकटामुळे इतर भागात स्थलांतरित होतात. या सर्व लोकांना हवामान बदलाचा फटका बसत आहे. तापमानात वाढ झाल्यामुळे मातीची आर्द्रता आणि पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता कमी होत आहे, यामुळे जमिनीतील क्षारता वाढून जैवविविधता कमी होत आहे. दुष्काळ, पूर, भूस्खलन, ढगफुटी आदींमुळे जमिनीची नासाडी होत आहे. हवामानातील बदल आणि तापमानातील वाढ यामुळे पिकांवर कीड आणि रोगांचा प्रादुर्भाव वाढला आहे. तापमानवाढीमुळे पिकांचे नुकसान करणाऱ्या कीटकांची प्रजननक्षमता झपाट्याने वाढत आहे आणि कीटकांच्या वाढत्या संख्येवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी अत्याधिक कीटकनाशकांच्या वापरामुळे लोकांच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होत आहे.

हवामानातील बदल आणि तापमानात झालेली वाढ यामुळे पाणीपुरवठ्याच्या समस्या तसेच पूर आणि दुष्काळ वाढला आहे. कोरड्या हंगामात लांबलेला पाऊस आणि पावसाची अनिश्चितता यांचाही पीक उत्पादनावर विपरीत परिणाम होऊ लागला आहे. जलस्रोतांच्या शोषणामुळे आणि हवामान बदलामुळे भूजलाचा ऱ्हास होत आहे. सध्या पृथ्वीवर १४० कोटी घनमीटर पाणी आहे. यातील ९७ टक्के खारे पाणी समुद्रात आहे. मानवासाठी फक्त तीन टक्के पाणी शिल्लक आहे. केवळ पीक उत्पादनावरच नाही, तर जनावरांवरही हवामानबदलाचा विपरीत परिणाम होऊ लागला आहे. तापमानवाढीचा थेट परिणाम जनावरांच्या दुग्धोत्पादन आणि प्रजननक्षमतेवर होत आहे. तापमान वाढत राहिल्यास २०५० पर्यंत १५० दशलक्ष टन दूध उत्पादनात घट होऊ शकते. याशिवाय, संकरित गायी (०.६३ टक्के), म्हैस (०.५० टक्के) आणि स्थानिक जाती (०.४० टक्के)मध्ये सर्वात जास्त घट होईल, कारण संकरित प्रजाती उष्णतेबाबत कमी सहनशील आहेत. त्यामुळे त्यांची प्रजननक्षमता आणि दूध उत्पादन कमी होईल. हवामानबदलाचा परिणाम देशी प्राण्यांवर कमी दिसून येईल. हवामानातील बदल कमी करण्याआधी, त्याचे दुष्परिणाम कमी करण्यासाठी आपल्याला उपाययोजनांचा विचार करावा लागेल. यासाठी शेतात पाणी व्यवस्थापन, सेंद्रिय, नैसर्गिक आणि एकात्मिक शेतीला प्रोत्साहन, पीक उत्पादनाचे शाश्वत आणि नवीन तंत्रज्ञान विकसित करणे, पीक संयोजनात बदल, शेतीच्या पारंपरिक पद्धतींना प्रोत्साहन देऊन हवामानबदलाचे दुष्परिणाम कमी
करता येतील.

हवामानातील बदल, अनियमित पर्जन्यमान आणि वाढती लोकसंख्या यामुळे पाणी व्यवस्थापनाच्या समस्या वाढल्या असून कृषी यंत्रणांसमोर पाण्याची उच्च मागणी आणि जमिनीची सुपीकता कमी होण्याची आव्हाने आहेत. या समस्यांवर उपाय शोधण्यासाठी, भारतीय कृषी अनुसंधान विभागाच्या पाटणा येथील कार्यालयाने ‘मल्टिपल यूज ऑफ वॉटर’ मॉडेल विकसित केले आहे. ते जल व्यवस्थापन आणि शेतीच्या शाश्वततेला चालना देण्याचा एक प्रभावी मार्ग आहे. मृदा आणि जल व्यवस्थापन विभागाचे प्रमुख डॉ. आशुतोष उपाध्याय यांच्या मते ‘एमयूडब्ल्यू’ मॉडेल हवामानाला आणि पर्यावरणाला अनुकूल आहे. ते जलसंवर्धन, भूजल पुनर्भरणास मदत करते. त्यात पाणी आणि खतांचा जास्तीत जास्त वापर करण्यासाठी ठिबक आणि तुषार सिंचन, फर्टिगेशन आणि संसाधन संवर्धन तंत्रांचा समावेश आहे. या मॉडेलमध्ये, मत्स्यपालन, बदक पालन, मशरूम उत्पादन आणि कृषी-जलीय शेतीच्या जमिनीची रचना वापरून पीक पद्धतीमध्ये विविधता आणण्यात आली आहे. त्यामुळे शेतकरी केवळ भात आणि गहू यावर अवलंबून राहात नाहीत. पाणी व्यवस्थापन सुधारण्यासाठी ‘एमयूडब्ल्यू मॉडेल’ हा एक प्रभावी उपाय आहे. यामध्ये जलसंचय, भूजल पुनर्भरण आणि स्मार्ट वॉटर मॅनेजमेंट तंत्रांचा समावेश आहे. त्यामुळे जास्तीत जास्त पाणीबचत करण्यास मदत होते.

आज ठिबक आणि तुषार सिंचनसारख्या आधुनिक सिंचन तंत्राद्वारे पाणीवापर कार्यक्षमता वाढवण्यात आली आहे. याशिवाय जमिनीची सुपीकता सुधारली आहे. त्यामुळे जमिनीची गुणवत्ता टिकून राहते. पिकांच्या अवशेषांचे पुनर्वापर आणि कंपोस्टिंग हा देखील या मॉडेलचा एक भाग आहे. त्यामुळे मातीचे आरोग्य राखण्यास मदत होते. शेत तलावातील माशांच्या जाती काळजीपूर्वक निवडल्या जातात आणि त्यांच्या वाढीच्या दरावर लक्ष ठेवले जाते. बदक पालनामुळे मत्स्यपालनासाठी पाण्याची गुणवत्ता राखण्यास मदत होते.

तसेच बदकांच्या अंडी आणि मांस उत्पादनातून शेतकऱ्यांना अतिरिक्त नफा मिळतो. या मॉडेलमध्ये मातीची रचना सुधारण्यासाठी बेड तंत्रज्ञानाचा वापर केला जातो. त्यामुळे पाणी व्यवस्थापन सुधारते आणि मातीची आर्द्रता टिकवून ठेवते. यासोबतच पीक विविधतेला चालना देण्यासाठी भात आणि गहू या व्यतिरिक्त टोमॅटो, वांगी यांसारख्या उच्च मूल्याच्या भाज्या आणि पेरू, केळी आणि पपई यासारख्या फळांची लागवड केली जात आहे. यामुळे जमिनीची सुपीकता तर राहतेच; शिवाय शेतकऱ्यांना अतिरिक्त उत्पन्नाचे स्रोतही मिळतात. ‘एमयूडब्ल्यू मॉडेल’चे उद्दिष्ट पाणी, माती आणि पोषक द्रव्ये यांसारख्या नैसर्गिक संसाधनांचे संरक्षण करणे देखील आहे. हवामान बदलाच्या वाढत्या प्रभावांना सामोरे जाण्यासाठी, हे मॉडेल सौर ऊर्जा, बायोमास रिसायकलिंग आणि हरितगृह वायू उत्सर्जन नियंत्रित करण्यासाठी उपायांचा अवलंब करते. याव्यतिरिक्त, जॅकफ्रूट, महोगनी आणि मोरिंगा यांसारख्या बहुउद्देशीय झाडांचा देखील मॉडेलमध्ये समावेश करण्यात आला आहे. ते हवामानातील लवचिकता वाढवण्यास आणि शेतकऱ्यांसाठी जोखीम कमी करण्यास मदत करतात.