- अर्थसल्ला : महेश मलुष्टे, चार्टर्ड अकाऊंटंट
रिझर्व्ह बँकेने १ डिसेंबर २०२२ रोजी रिटेल डिजिटल रुपया (e₹-R) साठी पहिला पायलट लॉन्च करण्याची घोषणा केली होती. आजच्या लेखात डिजिटल रुपया म्हणजे काय? डिजिटल रुपी वॉलेट म्हणजे काय? डिजिटल रुपया कुठे ठेवता येईल? डिजिटल रुपया रोख, डेबिट कार्ड आणि क्रेडिट कार्डची जागा घेईल का? अशा डिजिटल रुपयावरील अनेक प्रश्नांची उत्तरे देण्याचा माझा प्रयत्न असणार आहे.
केंद्रीय बँक डिजिटल चलन (सीबीडीसी) म्हणजे काय?
‘डिजिटल रुपया’ हे एक लीगल टेंडर आहे, जे सार्वभौम कागदी चलनासारखे आहे आणि ते भारतीय रिझर्व्ह बँकेद्वारे डिजिटल स्वरूपात जारी केले जाते. डिजिटल रुपया हा कागदी रुपया सारखेच विश्वास, सुरक्षितता आणि व्यवहारांचे तत्काळ सेटलमेंट, यासारख्या भौतिक रोखीची वैशिष्ट्ये प्रदान करते. डिजिटल रुपया मध्यवर्ती बँकेवर थेट दावा दर्शवतो. चलनी नोटा ज्या पद्धतीने भौतिक स्वरूपात वापरल्या जाऊ शकतात त्याप्रमाणेच व्यवहार करण्यासाठी किंवा मूल्य संचयित करण्यासाठी डिजिटल पद्धतीने याचा वापर केला जाऊ शकतो.
डिजिटलरूपी वॉलेट म्हणजे काय? डिजिटल रुपया कुठे ठेवता येईल?
डिजिटल रुपया हा बँकांनी जारी केलेल्या डिजिटल रुपया वॉलेटमध्ये ठेवता येऊ शकतो. हे वॉलेट तुमच्या सध्याच्या बँक (बचत/चालू) खात्याशी जोडले जाऊ शकते. वॉलेट हे तुमच्या फिजिकल वॉलेटचे डिजिटल प्रतिनिधित्व आहे आणि या वॉलेटमध्ये तुमच्या सध्याच्या बँक खात्यातून डिजिटल रुपये काढले अथवा जमा केले जाऊ शकतात.
डिजिटल रुपया हा रोख, डेबिट कार्ड आणि क्रेडिट कार्डची जागा घेईल का?
नाही, रिझर्व्ह बँक ऑफ इंडियाने आपल्या डिजिटल रुपया संकल्पनेत नमूद केले आहे की डिजिटल रुपयाचा उद्देश भौतिक चलनाला पूरक आणि पर्यायी बनवणे आहे व वापरकर्त्यांना पैसे हाताळण्यासाठी अतिरिक्त मार्ग प्रदान करण्यासाठी आहे.
डिजिटल रुपया हा कसा वेगळा आहे?
डिजिटल रुपया हा पैशाचा एक प्रकार आहे. भौतिक चलनाचे डिजिटल प्रतिनिधित्व आहे. तर यूपीआय किंवा इतर निधी हस्तांतरण पद्धती हे पेमेंटचे प्रकार आहेत. डिजिटल रुपया हा यूपीआय किंवा इतर फंड ट्रान्सफर मोड (एनइएफटी /आरटीजीएस /आयएमपीएस)पेक्षा वेगळा आहे. त्यामुळे, डिजिटल रुपयाचा वापर पेमेंटपुरता मर्यादित नाही. डिजिटल रुपया हे ‘युनिट ऑफ अकाउंट’ आणि महत्त्वाचे म्हणजे ‘स्टोअर ऑफ व्हॅल्यू’चा उद्देश देखील पूर्ण करते. कारण ते रिझर्व्ह बँकेच्या ताळेबंदावर दावा दर्शवते. शिवाय, डिजिटल रुपयामध्ये चलनाशी संबंधित अतिरिक्त गुणधर्म असतील ज्याची भविष्यातील पायलटमध्ये चाचणी केली जाईल.
डिजिटल रुपया हा क्रिप्टोकरन्सी सारखाच आहे का?
नाही, डिजिटल रुपया हे चलन नोटांचे डिजिटल स्वरूप आहे आणि तिचे मूळ मूल्य आहे. कारण ते रिझर्व्ह बँकेच्या ताळेबंदावर दावा दर्शवते. डिजिटल रुपया हे रिझर्व्ह बँकेने जारी केले आहे आणि ते लीगल टेंडर आहे. दुसरीकडे बिटकॉइन सारखी क्रिप्टो उत्पादने चलनाची कोणतीही वैशिष्ट्ये प्रदर्शित करत नाहीत. त्यांचे कोणतेही आंतरिक मूल्य नसते, मालमत्तेचे समर्थन केले जात नाही आणि आरबीआय सारख्या केंद्रीय विश्वसनीय प्राधिकरणाद्वारे जारी केले जात नाही.
डिजिटल रुपया कोण वापरू शकतो?
सेंट्रल बँक डिजिटल चलन – (डिजिटल रुपया) च्या पहिल्या पायलटमध्ये, काही ठिकाणी काही ग्राहकांना क्लोज यूजर ग्रुपचा भाग म्हणून निवडण्यात आले आहे. आरबीआयकडून सूचना मिळाल्यावर आणखी ग्राहक जोडले जातील.
डिजिटल रुपयासाठी नोंदणी/साइन अप कसे करावे?
डिजिटल रुपयाचा अॅप इन्स्टॉल करण्यासाठी खालील सोप्या चरणांचे अनुसरण करा. कृपया लक्षात घ्या की तुम्ही डिजिटल रुपयाच्या पहिल्या पायलटसाठी निवडलेल्या अॅपवरच नोंदणी करू शकाल.
डिजिटल रुपया अॅप डाउनलोड करा. अॅप डाउनलोड झाल्यानंतर, एसएमएस आणि फोन कॉल पाठवण्यासाठी एसएमएस आणि फोन कॉल परवानगीसाठी पॉप अॅप प्रदर्शित केले जाईल. नियम आणि अटी पृष्ठ प्रदर्शित केले जाईल. वाचा आणि स्वीकार्य असल्यास, सुरू ठेवण्यासाठी स्वीकार वर क्लिक करा. प्रारंभ नोंदणीवर क्लिक करा. स्थापित केलेले सिम कार्ड प्रदर्शित केले जातील. बँकेसह नोंदणीकृत मोबाइल क्रमांकासह ‘सिम कार्ड निवडा’ आणि ‘सिम सत्यापित करा’वर क्लिक करा. हे सिम पडताळणी पूर्ण करण्यासाठी एसएमएस पाठवण्याची अनुमती देईल. पडताळणी केल्यानंतर ‘सुरू ठेवा’वर क्लिक करा.
‘सेट अप पिन’वर क्लिक करा आणि तुमच्या डिव्हाइस पासवर्ड (पिन, फेस अनलॉक किंवा फिंगरप्रिंट)सह प्रमाणीकृत करा. प्रदान केलेल्या फील्डमध्ये आपले नाव प्रवीष्ट करा आणि ‘वॉलेट निवडा’ वर क्लिक करा. प्रथम इनपुट फील्डमध्ये तुमचा पिन प्रवीष्ट करा. दुसऱ्या इनपुट फील्डमध्ये तुमच्या पिनची पुष्टी करा. पुढे जाण्यासाठी नंबर पॅडवरील ‘टिक’ बटणावर क्लिक करा. ‘वॉलेट यशस्वीरीत्या तयार केले’ स्क्रीन प्रदर्शित होईल. बँकेनुसार थोड्या फार फरकाने वरील प्रक्रिया बदलेल याची नोंद घ्यावी.