आरिफ शेख: आंतरराष्ट्रीय घडामोडींचे अभ्यासक
इस्रायल आणि हमास यांच्यातील संघर्ष लवकर संपायला तयार नाही. या युद्धात हजारो जणांचा बळी गेला. या युद्धामुळे जगाची दोन गटांमध्ये विभागणी होत आहे. युद्ध मध्यपूर्वेत चालू असले, तरी त्याचा फटका जगाला बसला आहे. अमेरिकेतील ट्विन टॉवर आणि मुंबईतील २६/११च्या हल्ल्याच्या आठवणी ताज्या व्हाव्यात, अशा प्रकारचा हा हल्ला असून इस्रायल पॅलेस्टाईनला नेस्तनाबूत करूनच थांबेल, असे चित्र पाहायला
मिळत आहे.
‘हमास’ या दहशतवादी संघटनेने इस्रायलवर केलेल्या हल्ल्यानंतर सुरू झालेल्या युद्धात सारे जग होरपळून निघत आहे; मात्र ज्या इस्रायलकडे सर्वाधिक अत्याधुनिक तंत्रज्ञान होते, जगातील सर्वात शक्तिशाली अशी मोसादसारखी गुप्तचर यंत्रणा होती, त्या देशावर हल्ला कसा झाला? असा प्रश्न आता उपस्थित होत आहे. ‘आयर्न डोम’ नावाची रॉकेट किंवा क्षेपणास्त्रभेदी यंत्रणा हमासच्या मिसाईल्सनी कशी भेदली, हा प्रश्नही अनुत्तरीत आहे. हमासकडून इस्रायलवर रॉकेट हल्ले होत आहेत. दोन्हीकडच्या रहिवासी भागांवर हल्ले होत आहेत. रस्ते-चौक आणि निवासी भाग युद्धभूमीत बदलले आहेत. इस्रायलकडून गाझा पट्टीतल्या एका इमारतीवर हल्ला झाला आणि काही क्षणात इमारत बेचिराख झाली. आकाशात काळोख, चहुबाजूंनी येणारे हल्ल्यांचे आवाज आणि भेदरलेले लोक हेच चित्र दोन्हीकडे आहे. इस्रायल आणि हमासच्या युद्धात आतापर्यंत सुमारे पाच हजार लोकांचा जीव गेला. इस्रायल हा जेमतेम ९५ लाख लोकसंख्येचा देश आहे आणि त्याच्या चारही बाजूंना शत्रुराष्ट्रे; मात्र यावेळी हमास या संघटनेच्या हल्ल्यामागे इस्रालच्या आयर्न डोमच्या सिद्धतेबाबत शंकाही उपस्थित होत आहेत. इस्राईलचे आयर्न डोम काही भागात सक्रिय होते; मात्र काही भागांत या यंत्रणेला चकवा देत मिसाईल्स इस्रायलच्या भूमीवर आदळली. इस्रायलवर ड्रोनद्वारे हे हल्ले झाले; मात्र जमिनीवर पोहोचण्याआधीच ते ड्रोन हवेत नष्ट होत होते. हवेतच ड्रोन नष्ट करणाऱ्या यंत्रणेलाच इस्रायलचे आयर्न डोम म्हटले जाते.
रडार युनिट, टार्गेट युनिट आणि हे फायर युनिट असे ३ भाग मिळून इस्रायलचे आयर्न डोम बनले आहेत. ही तीनही उपकरणे इस्रायलची हवाई सुरक्षा करतात. शत्रूने इस्रायलवर रॉकेट हल्ला केला की, त्याच्या काही सेकंदांमध्येच रडार युनिट त्या रॉकेटला ट्रॅक करते. टार्गेट युनिट त्याच्या वेगाचा अंदाज घेऊन लक्ष्य करते आणि फायर युनिटमधून निघणारी मिसाईल हवेतच शत्रूच्या हल्ल्याला प्रतिबंध करते; मात्र या वेळी हमासने या आयर्न डोम यंत्रणेतल्या त्रुटी शोधल्या. सर्वाधिक कमी अंतरावरून हल्ला केला. दुसरी गोष्ट म्हणजे कमी वेळात जास्त रॉकेट हल्ले झाल्याने आयर्न डोम यंत्रणा पूर्ण ताकदीने हल्ले रोखू शकली नाही. हमासने फक्त २० मिनिटांत इस्रायलवर पाच हजारांहून जास्त रॉकेट हल्ले केले. याबाबतची चर्चा जगभर सुरू असताना इस्रायल आणि हमासमधल्या युद्धाची बीजे समजून घेणेही महत्त्वाचे आहे. या संघर्षाची बीजे अनेक वर्षांपूर्वीच्या घडामोडींमध्ये दडली आहेत.
इस्रायल-पॅलेस्टाईन-वेस्ट बँक आणि गाझा पट्टीच्या भूभागावर १९४८ पूर्वी ब्रिटिशांची सत्ता होती. दुसऱ्या महायुद्धानंतर ज्यूंसाठी इस्रायलची स्थापना केली गेली. १९४८ मध्ये या परिसरातील हिरव्या रंगाचा भूभाग पॅलेस्टाईन बनला, तर निळ्या रंगाचा भूभाग इस्रायल म्हणून घोषित झाला. मात्र इजिप्त, सीरिया, जॉर्डन आणि इराक या अरब देशांनी इस्रालयच्या निर्मितीला विरोध करत १९४९ मध्ये इस्रायलवर हल्ला केला. एकट्या इस्रायलने चारही देशांना युद्धात पराभूत केले; मात्र जॉर्डनकडे पॅलेस्टाईनच्या वेस्टबँक भागाचे नियंत्रण आले, तर गाझापट्टी म्हणवल्या जाणाऱ्या या भागात इजिप्तने कब्जा केला. या वेळी पॅलेस्टाईन या देशाचे अस्तित्व जवळपास संपुष्टात आले. १९६७ मध्ये पुन्हा युद्ध झाले. इस्रायलने जॉर्डनकडून वेस्ट बँक आणि इजिप्तकडून गाजा पट्टीवर कब्जा केला. जवळपास पूर्ण पॅलेस्टाईन इस्रायलच्या ताब्यात गेला. १९९३ मध्ये इस्रायल नियंत्रित भागाबाबत पॅलेस्टाईनशी शांती करार झाला. दोन्ही देशांनी एकमेकांचे अस्तित्व मान्य केले; पण पाच वर्षांनंतर करार संपुष्टात आला आणि तेव्हापासून आजपर्यंत हा वाद सुरूच आहे. पुढे गाझा पट्टीतून इस्रायलने हजारो सैनिक मागे घेतले. त्याच भागात ‘हमास’ नावाची संघटना जन्माला आली. तिचे उद्दिष्ट इस्रायलचा खात्मा करणे हे आहे.
अमेरिका आणि अफगाणिस्तान या वादात तालिबान ही एक संघटना होती. तसेच इस्रायल आणि पॅलेस्टाईन या वादात हमास या संघटनेची भूमिका आहे. आज गाझा पट्टीत हमासचा कब्जा आहे आणि तिथूनच इस्रायलवर हल्ले होत आहेत. दुसरीकडे, इस्रायलने गाझा पट्टीतून हमासला हद्दपार करण्याचा दावा केला आहे. इस्रायलवर हमासचा हल्ला हा अमेरिकेसाठी ९/११ सारखाच प्रसंग आहे. हमासचे लढवय्ये इस्रायली सीमा चौक्यांवर आणि लष्करी तळांवर घुसून निरपराध नागरिकांची हत्या करत होते. इस्रायलची गुप्तचर संस्था मोसाद जगभर प्रसिद्ध आहे. इस्रायली सुरक्षा कवच अभेद्य मानले जाते. असे असतानाही घडलेली ही घटना चर्चेची मोठी बाब बनली. या हल्ल्याची व्याप्ती आणि तीव्रतेने इस्रायलच्या विवेकबुद्धीला मोठा धक्का बसला. इस्रायलचे पंतप्रधान बेंजामिन नेतन्याहू यांनी हमासच्या दहशतवादी हल्ल्याने आपल्यावर युद्ध लादले असून दीर्घकाळ चालणार आहे, असे जाहीर केले आहे. इस्रायलवर हमासचा हल्ला गाझामधून झाला. या जागतिक दहशतवादी संघटनेची दहशत शिगेला पोहोचली आहे. दहशतवाद्यांनी लष्करी वाहने ताब्यात घेतली आणि लोकांचे अपहरण केले. महिलांना कपड्याला फास लावून मिरवणूक काढण्यात आली. त्यानंतर इस्रायली सैन्य अनेक तास हमासच्या ताब्यात असलेले आपले क्षेत्र आणि इस्रायलमधील लोकांना मुक्त करण्याचा प्रयत्न करत राहिले.
आता लाखो लोक आपापल्या भागातून स्थलांतरित होऊन सुरक्षित स्थळी जात आहेत. इस्रायलवरील हमासचा भीषण हल्ला या देशाला आपल्या लष्करी रणनीतीच्या मूळ संकल्पनेचा पुनर्विचार करण्यास भाग पाडेल. सुनियोजित हल्ला करूनही हमासला इस्रायलच्या प्रत्युत्तराची चांगलीच कल्पना असावी. प्रत्युत्तराच्या कारवाईदरम्यान, हमासने पॅलेस्टाईनला इस्रायलचा नायनाट करण्यासाठी अरब जगतामध्ये सामील होण्याचे आवाहन केले. दुसरीकडे, इस्रायली लष्कराने व्यापक लष्करी तैनातीचे आदेश जारी केले आहेत, कारण एकाच वेळी अनेक युद्धमोर्चे उघडण्याची शक्यता आहे. इस्रायल अधिकारी सुचवत आहेत की प्रथम ओलिसांना हमासच्या ताब्यातून सोडवावे आणि नंतर गाझा मुक्त करण्यासाठी ग्राऊंड मोहीम सुरू करावी. तथापि पेच असा आहे की, इस्रायली सैनिकांना रणांगणाच्या एका जटिल भागात प्रवेश करावा लागेल, जेथे हमासचे सैनिक नागरिकांमध्ये सहजपणे लपून राहू शकतात. ही एक अशी दलदल आहे, ज्यामध्ये इस्रायली सुरक्षा दल दीर्घकाळापासून प्रवेश टाळत आहेत आणि हमासचा नेमका हेतू हाच आहे. अशा स्थितीत नेतन्याहूंवर हमासचे तळ उद्ध्वस्त करण्यासाठी देशांतर्गत दबाव वाढत असताना हा तणाव आणखी वाढवण्याचा हमासचा प्रयत्न असेल.
इस्रायल-पॅलेस्टाईनचा मुद्दा व्यापक प्रादेशिक विभाजन रेषांमध्ये अडकला आहे. हमासवर इराण आणि लेबनीज दहशतवादी संघटना हिजबुल्लाचे नियंत्रण आहे. हिजबुल्लाने आधीच या लढ्यात उडी घेतली आहे. माऊंट डव्ह हल्ल्यामागे आपला हात असल्याचेही त्याने म्हटले आहे. इस्रायल, लेबनॉन आणि सीरिया या भागांवर दावा करत आहेत. हिजबुल्लाहनेही पॅलेस्टाईनच्या मोहिमेला पाठिंबा देण्याचा पुनरुच्चार केला आहे. जागतिक समीकरणांवरही या घटनांचा परिणाम होईल. इस्रायलनेही जबलुरू भागात हिजबुल्लाला प्रत्युत्तर दिले आहे. त्याच वेळी इजिप्त आणि कतारमध्ये इस्रायली पर्यटकांच्या हत्येच्या बातम्यांमुळे या भागातील पॅलेस्टिनी समर्थक शक्तींचा इस्रायलच्या विरोधातला प्रभाव सातत्याने वाढत असल्याचेही अधोरेखित होते. या विकासाचा परिणाम जागतिक समीकरणांवरही दिसून येईल. या हल्ल्याद्वारे, हमासने पॅलेस्टाईन समस्येवर स्वतःला सर्वात मजबूत पक्ष म्हणून प्रस्थापित करण्याचा प्रयत्न केला आहे आणि या क्षेत्रातील उदयोन्मुख अमेरिकन रणनीतीदेखील रुळावर आणण्याचा प्रयत्न केला आहे. बायडेन प्रशासनाने सौदी अरेबिया आणि इस्रायलमध्ये रियाधला सुरक्षा हमी आणि आण्विक तंत्रज्ञान देण्यासह समेट करण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा पश्चिम आशियामध्ये एक नवीन धोरणात्मक चौकट तयार होत असल्याचे दिसून आले. या कराराच्या अंमलबजावणीमुळे इराण आणि हमासला धोका तयार झाला होता. त्यामुळे इस्रायलवर हल्ला करून हमासने त्या युतीला अनिश्चिततेमध्ये ढकलले आहे. आता इस्रायल ज्या पद्धतीने हमास आणि इतर दहशतवादी गटांवर हल्ले करणार आहे, त्या दिशेने पुढे जाणे सौदी अरेबियाला कठीण जाईल. कारण इस्रायलच्या पाठीशी उभे राहिल्यास जनतेमध्ये संताप आणि असंतोष निर्माण होण्याचा धोका आहे. इस्रायली लष्कर आणि गुप्तचर संस्था जगात सर्वात सक्षम मानल्या जातात, हे आपण विसरता कामा नये. असे असूनही हमासच्या चौफेर हल्ल्याने त्यांची कमजोरी उघड झाली. यावरून नेहमीच युद्धाला तोंड देत असलेल्या देशांची नाजूक परिस्थितीही दिसून येते. इस्रायलने या आव्हानाला अशा प्रकारे प्रत्युत्तर दिले पाहिजे की ते जगासमोरील एक उदाहरण ठरेल.