अजय तिवारी
काश्मीरच्या अनंतनाग जिल्ह्यात दहशतवाद्यांशी झालेल्या चकमकीत लष्कराचे दोन अधिकारी आणि पोलीस उपअधीक्षक शहीद झाले. एलईटी आणि जैश-ए-मोहम्मदच्या दहशतवाद्यांचा समावेश असलेले आतंकवादाचे नवे युनिट येथे सक्रिय झाले आहे. भारतीय लष्कर जम्मू-काश्मीरमध्ये दहशतवादाविरोधात सातत्याने लढा देत आहे. तथापि, गेल्या सहा महिन्यांमध्ये खोऱ्यात दहशतवादी पुन्हा एकदा सक्रिय झाल्याचे दिसून येत आहे.
कर्नल मनप्रीत सिंग, मेजर आशीष धोनॅक आणि डीएसपी हुमायून भट अशी शहिदांची नावे आहेत. दहशतवाद्यांनी सुरू ठेवलेल्या गोळीबाराला चोख प्रत्युत्तर देऊनही सुरक्षा दलांना काही तास या शहिदांच्या मृतदेहांपर्यंत पोहोचता आले नव्हते. पाकव्याप्त काश्मीरमध्ये रियाझ अहमद याची हत्या करण्यात आली होती. त्याचा बदला घेण्यासाठी हा हल्ला केल्याचा दावा ‘लष्कर-ए-तोयबा’चीच अन्य एक दहशतवादी संघटना असलेल्या ‘द रेझिस्टन्स फ्रंट’ने केला. ३७० वे कलम रद्द करण्यात आल्यानंतर २०१९ मध्ये या संघटनेची स्थापना करण्यात आली होती. एप्रिलमध्ये जम्मूच्या पूंछमध्ये लष्कराच्या पाच जवानांवर झालेल्या हल्ल्यासाठी ज्या पद्धतीचा वापर झाला होता, त्याच पद्धतीने अनंतनाग येथील दहशतवादी हल्ला करण्यात आल्याचे विश्लेषकांचे म्हणणे आहे. एलईटी आणि जैश-ए-मोहम्मदच्या दहशतवाद्यांचा समावेश असलेले आतंकवादाचे हे नवीन तंत्र गेल्या सहा महिन्यांपासून सक्रिय झाले आहे, असे मानले जाते. ही चकमक काही तास नव्हे तर काही दिवस सुरू होती. कोकरनाग भागात सुरक्षा दले आणि दहशतवाद्यांमध्ये ही चकमक झाली. भारतीय लष्कर जम्मू-काश्मीरमध्ये दहशतवादाविरोधात सातत्याने लढा देत आहे. अलीकडच्या काळात दहशतवाद्यांचा मोठ्या प्रमाणावर खात्मा करण्यात सुरक्षा दलांना यश आले आहे. तथापि, गेल्या सहा महिन्यांमध्ये खोऱ्यात दहशतवादी पुन्हा एकदा सक्रिय झालेले दिसून येत आहेत.
अनंतनाग जिल्ह्यात लष्कराने दहशतवाद्यांच्या विरोधात कारवाई सुरू केली. या भागात दहशतवाद्यांचा एक मोठा गट लपला असल्याची माहिती गुप्तचर विभागाला मिळाली होती. त्यात तीन दहशतवाद्यांना कंठस्नान घालण्यात आले. हे दहशतवादी जैश-ए-मोहम्मद या पाकपुरस्कृत दहशतवादी संघटनेचे सदस्य होते. त्याच वेळी कोकरनाग या डोंगराळ भागात आणखी एक कारवाई सुरू करण्यात आली. येथेही दहशतवादी लपले असल्याची प्राथमिक माहिती होती. ही कारवाई बराच काळ सुरू राहिली. अनंतनाग जिल्ह्यातील काकरन गावात या चकमकीला तोंड फुटले. त्यानंतर कोकरनाग येथे दहशतवाद्यांना घेरण्यात आले. जैश-ए-मोहम्मद ही दहशतवादी संघटना याला जबाबदार असल्याचे मानले जाते. २०१९ चा पुलवामा अतिरेकी हल्ला याच संघटनेने केला होता. भारत सरकारने याचा तीव्र शब्दांमध्ये निषेध केला आहे. प्रदेशात शांतता राखण्याचे आवाहन जम्मू-काश्मीरमधील नागरिकांनी केला आहे. गेल्या वर्षभरात या भागात लष्कराने १०० हून अधिक दहशतवाद्यांचा खात्मा केला आहे. काकरन येथे दहशतवाद्यांचा एक गट लपून बसल्याची माहिती सुरक्षा दलांना मिळाल्यानंतर चकमक उडाली. सुरक्षा दलांनी परिसराला वेढा घालत शोध मोहीम सुरू केली. अनेक तासानंतर तीन अतिरेकी मारले गेले. चकमकीच्या ठिकाणाहून शस्त्रे आणि दारूगोळा जप्त करण्यात आला. तथापि, कोकरनागमधील कारवाई लवकर संपली नाही.
कोकरनाग परिसर घनदाट जंगले आणि पर्वतरांगांसाठी ओळखला जातो. अतिरेक्यांना नैसर्गिक संरक्षण देण्याचे काम इथले डोंगर करतात. एका अहवालानुसार, काश्मीरमधील दहशतवाद्यांनी हल्ल्यांसाठी नवीन तंत्राचा वापर केला आहे. ते सुरक्षा दलांशी चकमक सुरू केल्यानंतर सुरक्षित क्षेत्रात पळून जातात. त्या ठिकाणी बाकीच्या अतिरेक्यांनी गोळीबारापासून स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी पुरेशी तरतूद केलेली असते, तसेच डोंगरामध्ये अधिवास निर्माण केला असल्याने त्यांना उंचीचा फायदा मिळतो. बहुतांश प्रकरणांमध्ये डोंगराळ भागात तसेच घनदाट जंगलात दहशतवादी लपून बसतात. आंध्र प्रदेश तसेच तेलंगाणामध्ये असलेल्या नल्लामला हिल्स याचे उदाहरण यासंदर्भात घेता येईल. नल्लामला हा पूर्व घाटाचा एक भाग असून आंध्र प्रदेशमधील रायलसिमा प्रदेश आणि तेलंगणाच्या नागरकुर्नुल जिल्ह्याची पूर्व सीमा आहे. ४३० किलोमीटर दरम्यान असलेला डोंगराळ भाग तसेच कृष्णा आणि पेन्नार या नद्या येथील नक्षलवाद्यांना संरक्षण देतात.
कोकरनाग हे उत्तराखंड राज्यातील रुद्रप्रयाग जिल्ह्यात स्थित हिमालयातील एक पर्वतशिखर आहे. हिंदूंसाठी ते एक लोकप्रिय तीर्थक्षेत्र असून उत्तम निसर्गसौंदर्यासाठी देखील ओळखले जाते. कोकरनागच्या आजूबाजूचा परिसर घनदाट जंगलाचा तसेच डोंगराळ आहे. यामुळे सुरक्षा दलांना या भागात काम करणे कठीण होते. तसेच दहशतवाद्यांना सुरक्षित आश्रय मिळतो. या परिसरातील सुरक्षा वाढवण्यासाठी सुरक्षा दले अनेक उपाययोजना राबवत आहेत. येथे तैनात सुरक्षा दलांची संख्या वाढवण्यात येत असून रस्ते आणि पायाभूत सुविधा उभारण्यात येत आहेत, ज्यायोगे दळणवळण सुलक्ष होईल. तथापि, घनदाट जंगलांमुळे अतिरेक्यांचा मागोवा घेणे कठीण होते. डोंगराळ प्रदेशातील उंचावरील ठिकाणे दहशतवाद्यांना सुरक्षा दले तसेच नागरिकांवर हल्ले करण्यासाठी सोयीस्कर जागा उपलब्ध करून देतात. दुर्गम परिसरामुळे सुरक्षा दलांना तातडीने कारवाई करणे अवघड जाते. अर्थातच या आव्हानांवर मात करून सुरक्षा दले येथे अतिरेक्यांचा बिमोड करत आहेत, हे लक्षात घ्यायला हवे.
अनंतनाग हा जम्मू-काश्मीरमधील जिल्हा खोऱ्याच्या दक्षिणेला आहे. दहशतवाद्यांचा बालेकिल्ला म्हणून त्याची दोन दशके ओळख होती. मात्र, गेल्या काही वर्षांमध्ये सुरक्षा दलांनी सातत्याने मोहिमा आखून त्यांचे कंबरडे मोडले. अनंतनागमधील दहशतवादी हल्ल्यांची संख्या कमी करण्यात सुरक्षा दलांना लक्षणीय यश प्राप्त झाले आहे. या भागात सुरक्षा दलासमोर काही आव्हाने आहेत. त्यांचाही विचार व्हायला हवा. हा भूभाग डोंगराळ असल्याने सुरक्षा दलांना काम करणे कठीण ठरते. दहशतवादी पाकमधून प्रशिक्षण घेऊन येतात. ते नागरिकांचा मानवी ढाल म्हणून वापर करतात. पाकला पाठिंबा देणाऱ्या स्थानिकांमुळे त्यांची गुप्तचर यंत्रणा अधिक प्रभावीपणे काम करते. सुरक्षा दलांना चकित करणे त्यांना सोपे होते. गुप्तचर खात्याने दिलेल्या माहितीचे विश्लेषण करणे आणि विविध सुरक्षा दलांमधील समन्वय सुधारण्यासाठी भारत सरकार कठोर परिश्रम घेत आहे. म्हणूनच अनंतनाग येथील परिस्थिती सुधारत असून अतिरेक्यांचा बिमोड करण्यात सुरक्षा दले यशस्वी होत आहेत.
काश्मीरमध्ये १९८०च्या उत्तरार्धात दहशतवादी संघटना सक्रिय झाल्या. केंद्र सरकारच्या खोऱ्यातील नियंत्रणास विरोध करणे हाच या संघटनांचा उद्देश होता. १९९० च्या प्रारंभी अतिरेकी संघटना विकसित झाल्या होत्या. स्थानिक भावनांना खतपाणी देऊन पाकने या भागात भारताविरोधात जनमत तयार केले, जे भारताविरोधात होते. मात्र, भारताने लष्करी तसेच राजनैतिक उपाययोजनांच्या माध्यमातून काश्मीरमधील दहशतवादाला चोख प्रत्युत्तर दिले. भारतीय लष्कर १९९० पासून येथे दहशतवादाविरोधात यशस्वीपणे लढा देत आहे. २०१६ मध्ये दहशतवाद्यांच्या एका गटाने अनंतनागमधील पोलीस ठाण्यावर हल्ला केल्यानंतर ‘ऑपरेशन ब्लॅक थंडर’ राबवण्यात आले. अनेक दिवस ते चालले होते. यात २० पेक्षा अधिक दहशतवाद्यांचा खात्मा करण्यात आला. २०१४ नंतर विशेषतः २०१८ मध्ये भारतीय सुरक्षा दलांनी ‘ऑपरेशन ऑल आऊट’ सुरू केले. अतिरेक्यांचे जाळे, त्यांना सहाय्य करणारे स्थानिक आणि अतिरेकी संघटनांचे म्होरके यांचा खात्मा करण्यासाठी ही कारवाई केली गेली. त्याला चांगलेच यश मिळाले. अनंतनाग जिल्ह्यातील दहशतवाद्यांना त्यांच्या लपलेल्या ठिकाणांहून बाहेर काढण्यासाठी ते राबवले गेले.
अनेक महिन्यांच्या कारवाईत या भागात १०० हून अधिक दहशतवादी मारले गेले. २०२० मध्ये ‘ऑपरेशन रुद्र’अंतर्गत अनंतनागमधील दहशतवादी गटांच्या म्होरक्यांना लक्ष्य करण्यात आले. अनेक आठवड्यांनंतर अतिरेक्यांच्या म्होरक्यांनाच कंठस्नान घालण्याचे काम केले गेले. गेल्या वर्षी ‘ऑपरेशन हरिकेन’ अंतर्गत पुन्हा एकदा दहशतवाद्यांना टिपले गेले. ५० हून अधिक दहशतवादी मारले गेले. परिणामी, खोऱ्यातील सक्रिय अतिरेकी लक्षणीयरीत्या कमी झाले. भारताने पाकी दहशतवादी तळांवर केलेला सर्जिकल स्ट्राईक तसेच एअर स्ट्राईक दहशतवाद्यांचे कंबरडे मोडणारा ठरला. सीमेपलीकडून अतिरेकी भारतात येतात खरे, पण त्यांना खोऱ्यातच ठार केले जाते. म्हणूनच अतिरेकी कारवाया संपूर्णपणे थांबलेल्या दिसून येतात. अनंतनागमधील चकमक तसेच कोकरनाग येथील कारवाई ही लष्कराचे यश दाखवून देते. मात्र, दहशतवादाविरोधातील लढाई अद्याप संपलेली नाही, हेच या घटनांनी दाखवून दिले आहे.