आयुर्वेद आणि वृद्धत्वाचे विज्ञान भाग २

हेल्थ केअर : डॉ. लीना राजवाडे

वैद्यकीय अभ्यासाचे निष्कर्ष सिद्ध करतात की, चांगले आचरण मानसिक विकारांपासून दूर राहण्यास मदत करून वृद्धत्वासह जीवनातील आव्हानांवर मात करण्यास मदत करतात.

वृद्धत्वाचा प्रायः दोन प्रकाराने विचार केला जातो. कालक्रमानुसार वृद्धत्व हे वर्ष, महिने आणि दिवसांच्या संदर्भात व्यक्तीचे वास्तविक वय दर्शवते. वृद्धत्वाचा हा घटक न थांबणारा, न बदलणारा आणि अपरिवर्तनीय आहे. शरीरक्रिया किंवा पेशीस्तरावर घडणारे बदल त्यानुसार येणारे वृद्धत्वही स्थिती ती व्यक्ती कशा प्रकारे काम करते आहे, शक्ती (प्रतिकारक्षमता किंवा ऊर्जा यावर अवलंबून असते) कालक्रमानुसार येणारे वृद्धत्व हे बदलता येत नाही. पण दुसरे मात्र काही प्रमाणात लांबवता किंवा बदलवता येऊ शकते.

वैद्यकीय संशोधन अभ्यासाचे निष्कर्ष सूचित करतात की, नैतिक पथ्ये आणि चांगले आचरण शरीर-मनाचे कार्य स्थिर करतात आणि वृद्धत्वाच्या प्रक्रियेसह जीवनातील आव्हानांवर मात करण्यास मदत करतात. आयुर्वेद हे वृद्धत्व ही एक नैसर्गिक आणि अपरिहार्य प्रक्रिया मानते आणि निरोगी वृद्धत्वासाठी सुसंवादी जीवन आणि वैयक्तिक संविधानाशी सुसंगत राहण्यास प्रेरणा देते. वृद्धत्वाच्या प्रक्रियेसह जीवनातील आव्हानांवर मात करण्यास मदत करणाऱ्या अशाच आणखीन काही तत्त्वांविषयी जाणून घेऊ आजच्या लेखात.

योग, ध्यान आणि प्राणायाम (श्वासोच्छ्वासाच्या सराव)च्या रोजच्या सरावाने वृद्धत्वाची प्रक्रिया लांबण्यास मदत होते. वर नमूद केलेल्या योगिक पद्धती स्नायूंची ताकद आणि शरीराची लवचिकता वाढवतात, श्वसन आणि हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी कार्य सुधारतात, व्यसनापासून परावृत्त होण्यास प्रोत्साहन देतात. तणाव, चिंता, नैराश्य आणि तीव्र वेदना कमी करतात. या एकत्रित पद्धतींमुळे ऑक्सिजनयुक्त रक्त विविध अवयवांना वाहून नेणे, कचरा काढून टाकणे आणि शरीर, मन व भावनांचा समन्वय सुधारणे सुलभ होते. या पद्धती शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक शरीराची समानता टिकवून ठेवतात, ज्यामुळे दीर्घ आरोग्य कालावधी वाढतो.

अभ्यंग – कोमट तेलाने नियमित तेल मसाज (अभ्यंग) मेंदूशी संबंधित दुखापती, स्मृतिभ्रंश आणि मानसिक ताण यासह सीएनएस परिस्थितींसाठी अभ्यंगाची शिफारस केली जाते. ऑइल मसाज घेतलेल्या सहभागींमध्ये सेरेब्रल रक्तप्रवाह वाढीसह लक्षणीय मेंदू कार्यात्मक सक्रियता बदल दिसून आला. मसाजमुळे परिसंचरण लिम्फोसाइट्स आणि प्रादेशिक सेरेब्रल रक्त प्रवाहमध्ये एकाच वेळी वाढ होऊन तणाव-संबंधित हार्मोन्सची पातळी कमी झाली. संशोधकांचे मत आहे की, औषधी तेलाचा वापर आणि नंतर सौम्य मसाज केल्याने सीएनएस वाहिन्यांमधील एंडोथेलियल पेशींमधील घट्ट जंक्शन आराम मिळू शकतो. २० निरोगी विषयांचा (१० पुरुष आणि १० स्त्रिया) समावेश असलेल्या दुसऱ्यास प्रायोगिक अभ्यासात अभ्यंग केले गेले. निष्कर्षात व्यक्तिनिष्ठ तणाव हृदयगतीमध्ये लक्षणीय घट व प्रीहायपरटेन्सिव्ह विषयांमध्ये रक्तदाब कमी झाल्याचे दिसून आले.

आयुर्वेदातील नियतकालिक – डिटॉक्सिफिकेशन, शुद्धीकरण आणि कायाकल्प उपचारपद्धती पंचकर्मउपचारांची अत्यंत शिफारस केली जाते, कारण ते खोल ऊतींना (धातुस) पंचकर्म शक्ती, पोषण प्रदान करतात आणि वय-संबंधित आरोग्य समस्या शांत करतात. ओलेशन आणि फोमेंटेशन थेरपी महत्त्वाच्या आहेत कारण, ते वातचलित थंडपणा आणि वृद्धत्वासोबत कोरडेपणा तटस्थ करतात. पंचकर्म उपचारांमुळे वाढीव लिम्फॅटिक ड्रेनेजद्वारे विषारी पदार्थांचे प्रवाह सुनिश्चित होते.

पंचकर्माच्या सेल्युलर प्रभावांवरील अलीकडील अभ्यासात अनेक मार्गांवरील अनेक चयापचयांमध्ये बदल दिसून आले. या अभ्यासात ६५ निरोगी स्त्री-पुरुषांचा समावेश होता ज्यांनी ६-दिवसीय पंचकर्म-आधारित आयुर्वेदिक हस्तक्षेपामध्ये भाग घेतला ज्यात औषधी वनस्पती, शाकाहारी आहार, ध्यान, योग आणि मालिश यांचा समावेश होता. नियंत्रण गटाच्या तुलनेत पंचकर्म गटात १२ फॉस्फेटिडाइलकोलिन आणि अमिनो ॲसिड, बायोजेनिक अमाइन, ॲसिलकार्निटाइन्स, ग्लायसेरोफॉस्फोलिपिड्स आणि स्फिंगोलिपिड्ससह इतर चयापचयांमध्ये लक्षणीय घट दिसून आली.
दैनंदिन संकल्प दिनचर्येच्या आयुर्वेदिक संकल्पनांचा आरोग्य संशोधनावर मोठा परिणाम झाला आहे. शास्त्रज्ञांना आता दिनचर्या, सर्काडियन लय आणि वृद्धत्व आणि आजारपणातील त्यांची भूमिका यांचे महत्त्व समजू लागले आहे. क्रोनोबायोलॉजीचा अभ्यास करणाऱ्या संशोधकांच्या लक्षात आले आहे की, वाढलेले दीर्घायुष्य आणि सुधारित आरोग्य हे वेळेनुसार नित्यक्रमाने साध्य केले जाऊ शकते. शिवाय, वारंवार लांबचा प्रवास, शिफ्ट काम, जेट लॅग, रात्री उशिरा खाणे किंवा झोपेचे विकार यामुळे जैविक घड्याळ, सर्काडियन लय आणि वातावरण यांच्यातील जवळचा समन्वय अस्थिर होतो ज्याचा एकूण आरोग्यावर गंभीर परिणाम होतो. दिवस, रात्र आणि ऋतू (अनुक्रमे दिनाचार्य, रात्रीचार्य आणि ऋतुचार्य)च्या वेळेनुसार सर्काडियन तालांची समक्रमण राखण्यासाठी आणि वृद्धत्वाच्या प्रक्रियेवर हानिकारक प्रभाव असलेल्या सर्व तीव्र किंवा जुनाट परिस्थितींपासून बचाव करण्यासाठी या दैनंदिन पाळण्यांना प्रोत्साहन देण्यात आले आहे.

आहार आणि जाणीवपूर्वक खाणे – आयुर्वेदिक ग्रंथांमध्ये जाणीवपूर्वक खाण्याच्या (आहार-विहार) तत्त्वज्ञानावर जोर देण्यात आला आहे. आयुर्वेदानुसार आपण काय, कधी, कुठे आणि कसे खातो यावर आपले व्यक्तिमत्त्व ठरते. आयुर्वेद आग्रहाने सांगतो की, जाणीवपूर्वक खाणे इष्टतम पचनास अनुकूल करते जे थेट आणि त्वरित असंतुलन सुधारते. असे केल्याने, रोगांना प्रतिबंधित करता येतो, त्रास संपतो व वृद्धत्वाची प्रक्रिया विलंबित होऊ शकते.

एकूणच वरील सर्व तत्त्वप्रणालींचा एकत्रित स्वीकार केल्यास ऑक्सिजनयुक्त रक्त विविध अवयवांना आणि शरीराच्या ऊतींमध्ये वाहून नेणे, कचरा काढून टाकणे आणि शरीर, मन आणि भावनांचे योग्य समन्वय सुधारणे सुलभ होऊ शकते. या पद्धती शारीरिक, मानसिक आणि भावनिक शरीराची समानता टिकवून ठेवतात, ज्यामुळे दीर्घारोग्य कालावधीही वाढू शकतो. थोडक्यात, निरोगी वृद्धत्वासाठी व्यक्तीने सुसंवादी ठसा उमटवणे, चांगले आरोग्य आणि कल्याण वाढवणाऱ्या निरोगी जीवनशैली पद्धती आणि दिनचर्या समाविष्ट करणे आणि शरीराच्या निरोगी परिवर्तनास प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे.

leena_rajwade@yahoo.com