आयुर्वेद आणि वृद्धत्वाचे विज्ञान

• हेल्थ केअर: डॉ. लीना राजवाडे

अनादी काळापासून, मानव तरुणपणाचा जोम विकसित करणे आणि जतन करणे आणि वृद्धत्वाची प्रक्रिया थांबवून किंवा विलंब करून दीर्घायुष्य वाढविण्यासंबंधित धडपड करत आहे. २०३० पर्यंत, जगात, पाच माणसात एक जण ६५ वर्षांपेक्षा जास्त वयाचा असेल. दीर्घायुष्य आणि म्हातारपण विविध आरोग्य आव्हानांसह आहे आणि लोकसंख्येच्या अभ्यासातून असे दिसून येते की, वृद्ध लोक तरुण लोकसंख्येच्या तुलनेत तीन ते पाच पट अधिक आरोग्य सेवा वापरतील. आधुनिक औषधाने वृद्धत्वाची प्रक्रिया समजून घेण्यात आणि हृदयविकाराचा झटका, स्ट्रोक, मधुमेह, कर्करोग, वृद्धत्व आणि संधिवात यासह वय-संबंधित आरोग्य समस्यांवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी बरीच प्रगती केली आहे. प्रत्येक व्यक्ती आता अमर्याद आरोग्य आणि संधींनी भरलेल्या १०० किंवा अधिक वर्षांच्या तरुण, उत्पादक आयुष्याची वाट पाहत आहे. वृद्धत्वातील तज्ज्ञांचे संशोधन हे विलंब करण्यासाठी वृद्धत्व प्रक्रियेच्या नैसर्गिक क्रमाच्या विरोधात जाण्याच्या मार्गांवर केंद्रित आहे. हस्तक्षेपांमध्ये इतर गोष्टींबरोबरच वृद्धत्वविरोधी गोळ्या, मर्यादित अन्नसेवन आणि तरुण राहण्यासाठी शरीराच्या अवयवांचे क्लोनिंग आणि जैविक वृद्धत्वाला विलंब यांचा समावेश होतो. आयुर्वेद, जगातील सर्वात अधिकृत मन-शरीर-आत्मा औषधी प्रणालींपैकी एक, वृद्धत्व प्रक्रियेच्या विविध संकल्पना प्रदान करते. या औषध पद्धतीमध्ये निरोगी वृद्धत्वासाठी उपचारांचा समावेश आहे जेणेकरून इष्टतम आरोग्य निर्माण करता येईल आणि निसर्गाशी सुसंगत राहून एखाद्या व्यक्तीचे आरोग्य वाढवता येईल.

आयुर्वेद वृद्धत्व ही एक नैसर्गिक आणि अपरिहार्य प्रक्रिया मानते आणि निरोगी वृद्धत्वासाठी वेळ-चाचणी उपचार प्रदान करते. आयुर्वेद सुसंवादी जीवन आणि निसर्ग, वैश्विक चेतना, पर्यावरण आणि वैयक्तिक संविधानाशी सुसंगत राहण्याच्या तत्त्वांचा दावाही करते. निरोगी वृद्धत्वासाठी व्यक्तीने सुसंवादी ठसा उमटवणे, चांगले आरोग्य आणि कल्याण वाढवणाऱ्या निरोगी जीवनशैली पद्धती आणि दिनचर्या समाविष्ट करणे आणि सामंजस्यपूर्ण निवडी आणि कृतींद्वारे शरीर आणि मनाच्या निरोगी परिवर्तनास प्रोत्साहन देणे आवश्यक आहे. दुर्दैवाने, पद्धतशीर सुरक्षा आणि परिणामकारकता अभ्यासाचा अभाव किंवा संकल्पनेच्या पुराव्याच्या चाचण्यांमुळे वृद्धत्वाच्या या आयुर्वेदिक संकल्पनांना वैचारिक मॉडेलमध्ये स्थान देण्यात आले आहे. अशा प्रकारे या मूलभूत तत्त्वांना समर्थन देणारे सर्वोत्तम संशोधन पुरावे तयार करण्यासाठी या संकल्पनांची पुनरावृत्ती आणि पुनर्तपासणी करणे अत्यावश्यक आहे.

वृद्धत्वाची प्रक्रिया व्यवस्थापित करण्यासाठी विविध पायऱ्या असताना, आधुनिक वैद्यक पद्धती हा आयुर्वेदिक दृष्टिकोनापेक्षा वेगळा आहे. कोणताही दृष्टिकोन श्रेष्ठ किंवा कनिष्ठ नसला तरी, हे दोन्ही विज्ञान वृद्धत्वाच्या प्रक्रियेला कसे संबोधित करतात, यात मुख्य फरक आहे. गेल्या काही दशकांच्या आनुवांशिक आणि जैवरासायनिक संशोधनाने वृद्धत्वाच्या प्रक्रियेत सामील असलेल्या आण्विक परस्परसंवादांचे एक विस्तृत नेटवर्क उघड केले आहे, जे सुचविते की, एकल लक्ष्य-आधारित दृष्टिकोन ऐवजी एक प्रणाली दृष्टिकोन किंवा नेटवर्क-आधारित उपचारात्मक दृष्टिकोन, व्यवहार्य आणि संभाव्य असू शकते आणि ती वृद्धत्वाची प्रक्रिया विलंब किंवा उलट करण्यासाठी अधिक प्रभावी ठरू शकते.

आधुनिक वैद्यक आणि आयुर्वेदिक तत्त्वांचा सर्वोत्कृष्ट समावेश करणारा एकत्रित दृष्टिकोन वर्षानुवर्षे आयुष्य वाढवण्याची खात्री करेल. निरोगी आयुष्यासाठी आयुर्वेद शास्त्रातील उपयोगी मार्गदर्शक तत्त्वे

* सद्-वृत्त
सद्-वृत्तीची व्याख्या नैतिक तर्क, आचारसंहिता किंवा चांगले आचरण अशी केली जाऊ शकते. आणि दैनंदिन जीवनाचे मार्गदर्शन करण्यासाठी आणि मानसिक आणि शारीरिक जीवनाची संतुलित स्थिती राखण्यासाठी ते आवश्यक आहे. यात योग्य आचरणाची मार्गदर्शक तत्त्वे समाविष्ट आहेत, जी एकट्या व्यक्तीच्या पलीकडे असलेल्या व्यक्तीच्या जीवनाचे महत्त्व प्रतिबिंबित करण्यास मदत करतात. सद्-वृत्त व्यक्तीला स्वतःची मूल्ये, परस्पर आणि सामाजिक वर्तन तपासण्याची परवानगी देते. या नैतिक पथ्ये जोपासल्याने मानसिक आरोग्य बळकट होण्यास आणि व्यक्तीचे मन आणि शरीर यांच्यातील संतुलन टिकवून ठेवण्यास मदत होते. प्रदान केलेल्या सेवेसाठी कोणतीही वैयक्तिक अपेक्षा न ठेवता नि:स्वार्थ सेवा/कृती ही त्या नैतिक पथ्यांपैकी एक आहे. निःस्वार्थ सेवेसाठी एखाद्या व्यक्तीने कोणतीही अपेक्षा न करता कोणतीही सेवा करणे आवश्यक आहे आणि अशा सेवेच्या परिणामांमुळे देखील अप्रभावित राहणे आवश्यक आहे. परिणामाची पर्वा न करता व्यक्तीने निःस्वार्थ कार्याबद्दल प्रेमळ वृत्ती विकसित करणे देखील आवश्यक आहे.
हायस्कूल ग्रॅज्युएट्सचा समावेश असलेल्या
(longitudinal study) ∼

५० वर्षांच्या अभ्यासात, संशोधकांनी ३०००हून अधिक व्यक्तींना निवडले आणि असे आढळले की, ज्या व्यक्तींनी निःस्वार्थ सेवा नियमितपणे केली होती ते ज्यांनी कोणतीही निस्वार्थ सेवा दिली नाही. त्यांच्या तुलनेत जास्त काळ जगले. याव्यतिरिक्त, ज्या सहभागींनी केवळ दयाळू कारणांसाठी स्वेच्छेने सेवा दिली त्यांनी वैयक्तिक लाभासाठी किंवा स्वत:च्या वाढीसाठी सेवा केलेल्या लोकांच्या तुलनेत सर्वाधिक आरोग्य लाभ प्राप्त केले. संशोधकांनी असा निष्कर्ष काढला की, निःस्वार्थ सेवेने दीर्घआरोग्य कालावधी प्रदान केला आणि मृत्यूदर कमी केला; परंतु निःस्वार्थ सेवा करण्याचा मुख्य हेतू वैयक्तिक लाभ किंवा स्वत:ची वाढ हा असेल, तर तेच फायदे गमावले गेले. संशोधन अभ्यासाचे निष्कर्ष सद्-वृत्तीच्या आयुर्वेदिक संकल्पनेची पुष्टी करतात आणि सूचित करतात की नैतिक पथ्ये आणि चांगले आचरण शरीर-मनाचे कार्य स्थिर करतात, मानसिक विकारांपासून दूर राहण्यास मदत करतात आणि वृद्धत्वाच्या प्रक्रियेसह जीवनातील आव्हानांवर मात करण्यास मदत करतात.
अशाच आणखी काही तत्त्वांविषयी जाणून घेऊ पुढील लेखात.
leena_rajwade@yahoo.com