चेहऱ्याचे हायपरपिग्मेंटेशन

प्रत्येकाला निर्दोष त्वचा हवी असते मग ती गोरी त्वचा असो किंवा काळी त्वचा. गोरी त्वचा म्हणजे सुंदर चेहरा असा नाही. कोणत्याही रंगाची त्वचा जी चमकते ती सुंदर दिसते.

या आवृत्तीत आपण चेहऱ्यावरील काळेपणाची कारणे जाणून घेणार आहोत. आपल्या त्वचेला विशेष पेशींपासून रंग प्राप्त होतो, ज्याला मेलेनोसाइट म्हणून ओळखले जाते. हे मेलेनोसाइट रंगद्रव्य तयार करतात ज्याला मेलॅनिन (Melanin) म्हणतात. त्वचेचा रंग अनुवांशिकरीत्या निर्धारित केला जातो. वेगवेगळ्या जातींमध्ये मेलेनिनचे वेगवेगळे प्रकार असतात. गोऱ्या त्वचेत मेलेनिनचा रंग फिकट असतो, तर आशियाई त्वचेचा मेलॅनिन गडद असतो. त्यामुळे युरोपियन लोकांची त्वचा अधिक गोरी असते. मेलॅनिनचे विविध फायदे आहेत, ते अतिनील विकिरणांपासून त्वचेचे संरक्षण करते आणि त्वचेचा कर्करोग प्रतिबंधित करते. जेव्हा मेलेनोसाइट विशिष्ट परिस्थितींमध्ये आवश्यकतेपेक्षा जास्त मेलॅनिन तयार करण्यास सुरवात करतात तेव्हा त्वचा असमान गडद होते. त्वचेचा रंग गडद असलेल्या लोकांमध्ये अनेक दैनंदिन गोष्टी अतिरिक्त मेलॅनिनला चालना देऊ शकतात.

हायपरपिग्मेंटेशनची कारणे – गडद डागांची कारणे खालीलप्रमाणे…
जेव्हा मुरुम बरा झाल्यानंतर. कीटक चावल्यामुळे झालेली जखम, भाजल्यानंतर किंवा इतर दुखापती बरी झाल्यानंतर, काही औषधे/ सौंदर्य प्रसाधने, गर्भधारणेदरम्यान हार्मोनल बदल, विशिष्ट अंतर्गत रोग, जास्त उन्हात काम करणे, विशिष्ट जीवनसत्त्वे आणि प्रथिनांची कमतरता, वांग (Melasma), वृद्धत्वाचे डाग, फ्रेकल, काही त्वचा विकारांमुळे हायपरपिग्मेंटेशन होते.

शरीरात जड धातूचा प्रवेश, Freckles काय आहेत?
फ्रिकल्स म्हणजे तुमच्या चेहऱ्याच्या त्वचेवर लहान तपकिरी डाग असतात, ते निरुपद्रवी असतात. ते मेलॅनिनच्या अतिउत्पादनाच्या परिणामी तयार होतात. अतिनील (UV) किरणोत्सर्ग उत्तेजित होणे पासून फ्रिकल्स येतात.
शरीरात जड धातूचा प्रवेश – सोने, चांदी, आर्सेनिक आणि शिसे वापरल्याने हायपरपिग्मेंटेशन होते. आयुर्वेदात सोन्याचा वापर केला जातो. सुवर्ण भस्माच्या अति सेवनाने हायपरपिग्मेंटेशन होते.

चांदीचे पान शुद्ध धातूपासून बनविलेले खाद्य आणि नाजूक फॉइल शीट आहे. हा एक चांदीचा कागद आहे जो मिठाई आणि मिष्टान्नांवर सजावटीच्या उद्देशाने वापरला जातो. याच्या जास्त वापरामुळे हायपरपिग्मेंटेशन होते. काही भागातील बोअरवेलमध्ये जड धातू – आर्सेनिक आणि शिसे असतात, उदाहरणार्थ आंध्र प्रदेश, आसाम, बिहार, छत्तीसगढ,
पश्चिम बंगाल. भारतात, भेसळयुक्त मसाले, स्वयंपाकाची भांडी, रंग, पारंपारिक औषधे आणि सौंदर्यप्रसाधने, तसेच
शिसे अॅसिड बॅटरी असलेल्या भागात शिसे आढळतात.

कॉस्मेटिकमुळे पिगमेंटेशन
(Riehl’s melanosis)
काही सौंदर्यप्रसाधनांमुळे अॅलर्जी होऊ शकते ज्यामध्ये अॅनिलिन डाई, क्रोमियम, अझो डाईज, लाल कुमकुम आणि
कोलटार असते. जर या घटकाची अॅलर्जी असलेल्या रुग्णाने या सौंदर्यप्रसाधनांचा वारंवार वापर केला, तर पिगमेंटेशन विकसित होते जे काळ्या रंगाचे असते, जे खूप गडद आणि कोणत्याही उपचाराने पूर्णपणे जाऊ शकत नाही. सौंदर्यप्रसाधने वापरल्यानंतर खाज सुटणे, लालसरपणा येणाऱ्या व्यक्तींनी ते वापरणे टाळावे.

वांग (Melasma)
मेलास्मामध्ये गालावर, कपाळावर, नाकावर आणि हनुवटीवर तपकिरी ते गडद तपकिरी रंगाचे डाग दिसतात. पुरुषांपेक्षा स्त्रियांना ही स्थिती विकसित होण्याची शक्यता जास्त असते. अनेक स्त्रिया गरोदरपणात किंवा गर्भनिरोधक गोळ्या घेण्यास सुरुवात करतात तेव्हा त्यांच्या चेहऱ्यावर हे डाग पडलेले दिसतात. गर्भधारणेदरम्यान मेलास्मा इतका सामान्य आहे की त्याला कधीकधी गर्भधारणेचा मुखवटा (Chloasma) म्हटले जाते. तुम्हाला बऱ्याच वर्षांपासून मेलास्मा झाला असेल, तर उपचारातून लक्षात येण्यासारखे परिणाम मिळणे कठीण होऊ शकते. तुम्ही प्रिस्क्रिप्शनशिवाय खरेदी करू शकणारे मेलास्मा उपचार वापरत असल्यास, ते फायदेशीर होण्यापेक्षा जास्त हानिकारक असू शकते. मेलाम्सा उपचार क्रिममुळे रंग कमी होण्यास मदत होते, परंतु उपचारांमुळे मेलास्मा कायमचा निघून जाऊ शकत नाही. मेलाम्सा परत येऊ शकते. जेव्हा तुम्ही तुमच्या त्वचेचे सूर्यापासून संरक्षण न करता घराबाहेर वेळ घालवता तेव्हा मेलास्मा परत येणे सामान्य आहे. खरं तर मेलास्मा असलेल्या अनेक लोकांचे म्हणणे आहे की, उन्हाळ्यात काळे डाग अधिक दिसायला लागतात आणि हिवाळ्यात फिकट होतात. या कारणास्तव, दररोज सनस्क्रीन वापरणे आणि डाग गडद होण्यापासून किंवा परत येण्यापासून रोखण्यासाठी रुंद-काठाची असलेली टोपी घालणे महत्त्वाचे आहे.

हायड्रोक्विनोन आणि स्टिरॉइड असलेली क्रीम हे मेलास्मासाठी प्रभावी उपचार आहे, तथापि दीर्घकालीन वापर आणि वापरण्याची चुकीची पद्धत हानिकारक असू शकते ज्यामुळे मेलास्मा खराब होऊ शकते.

मेलास्मा कमी लक्षात येण्यासारखे ३ मार्ग
तुम्हाला मेलास्मा असल्यास, त्वचारोगतज्ज्ञ त्वचेचा टोन साधण्यासाठी खालील टिपांची शिफारस करतात :
१. दररोज सूर्यापासून आपल्या त्वचेचे रक्षण करा. मेलास्माच्या सर्वात सामान्य उपचारांपैकी एक म्हणजे सूर्यापासून संरक्षण. सूर्यप्रकाशामुळे मेलास्मा सुरू होत असल्याने, दररोज, ढगाळ दिवसांत आणि पोहणे किंवा घाम आल्यावरही तुमच्या त्वचेचे संरक्षण करणे महत्त्वाचे आहे. बाहेर जाण्यापूर्वी २० मिनिटे आधी सनस्क्रीन लावा आणि किमान दर ३ तासांनी पुन्हा लावा.
२. सौम्य, सुगंध नसलेली त्वचा काळजी उत्पादने निवडा. तुम्ही वापरत असताना त्वचेची काळजी घेणारे उत्पादन जळत असल्यास, ते उत्पादन तुमच्या त्वचेला त्रास देत आहे. यामुळे काळे डाग पडू शकतात.
३. वॅक्सिंग टाळा. मेलास्मासह शरीरातील वॅक्सिंग भाग टाळणे महत्वाचे आहे. वॅक्सिंगमुळे त्वचेवर जळजळ होऊ शकते, ज्यामुळे मेलास्मा खराब होऊ शकतो. तुमच्यासाठी योग्य असलेल्या केस काढण्याच्या इतर प्रकारांबद्दल त्वचारोगतज्ज्ञांना विचारा.

विशिष्ट अंतर्गत रोग
थायरॉईड विकार, मधुमेह, ट्यूमर इत्यादीमुळे हायपरपिग्मेंटेशन होऊ शकतात.

हायपरपिग्मेंटेशनचे निदान आणि उपचार कसे केले जातात?
तुम्ही हायपरपिग्मेंटेशनची अनेक कारणे जाणून घेतली आहेत, त्वचाशास्त्रज्ञ हायपरपिग्मेंटेशनच्या कारणाचे निदान करू शकतात. ते वैद्यकीय रिपोर्टची मागणी करतील आणि कारण निश्चितीसाठी शारीरिक तपासणी करतील. काही प्रकरणांत, त्वचेची बायोप्सी आवश्यक असू शकते. मागील आवृत्तीत मुरुमांच्या गुंतागुंतीमध्ये रंगद्रव्याच्या उपचारांवर चर्चा केली आहे. तुमचे परिणाम सुधारण्यासाठी, तुमचे त्वचाविज्ञानी उपचार योजनेत खालीलपैकी एक किंवा अधिक जोडू शकतात :
मायक्रोनेडलिंग
लेसर आणि प्रकाश उपचार
प्लेटलेट रिच प्लाझ्मा
ट्रॅनेक्सॅमिक अॅसिड
पुढच्या आवृत्तीत आम्ही नवीन आजार आणि त्यावर उपचार घेऊन येत आहोत.

-डॉ. रचिता धुरत