सोनिका पाटील
मुंबई : महापालिका कार्यक्षेत्रात चर्चगेट ते दहीसर, सीएसएमटी ते मानखुर्द तसेच मुलुंड या विस्तीर्ण परिसरात उनवारापावसात अखंडपणे प्रवासी सुविधेचे व्रत बेस्टच्या बसने इमानेइतबारे केले आहे. कालानुरूप बदल स्विकारणे हे जिवंतपणाचे लक्षण आहे. एक शतकाचा प्रवासी सुविधेचा इतिहास असलेल्या बसने ट्रॉमपासून आपल्या कार्याचा श्रीगणेशा गिरविला आणि कालपरवा याच बसने इलेक्ट्रिक सेवेच्या माध्यमातून डबल डेकर बस प्रवाशांसाठी कार्यान्वित केल्या आहेत.
मुंबईकरांची जीवनवाहिनी म्हणून बेस्टकडे पाहिले जाते. कालानुरूप आणि प्रवाशांची सोय लक्षात घेता ऐतिहासिक अशा बेस्टने वेळोवेळी बदल केले आहेत. त्याचाच एक भाग म्हणून आता बेस्टच्या पहिल्या इलेक्ट्रिक डबल डेकर बसचे नुकतेच अनावरण झाले आहे. गुरुवारी, १८ ऑगस्ट रोजी बृहन्मुंबई इलेक्ट्रिक सप्लाय अॅण्ड ट्रान्सपोर्ट (बेस्ट)ची पहिली इलेक्ट्रिक डबल डेकर बस मुंबईत कार्यान्वित करण्यात आली. देशामध्ये आज अनेक प्रवासी सुविधा नावाजलेल्या व प्रतिष्ठेच्या आहेत. यामध्ये मुंबईतील बेस्टकडून पुरविल्या जाणाऱ्या बससुविधेचा नेहमीच आदरपूर्वक उल्लेख केला जातो. इतक्या वर्षांच्या कार्यक्षमतेमुळे, प्रवाशांकडून मिळालेल्या शाबासकीमुळे बेस्टला हा नावलौकीक प्राप्त झालेला आहे. या खासगी बससेवेशी स्पर्धा करताना बेस्टने आपले स्थान टिकविले आहे. मुंबईव्यतिरिक्त ठाणे व रायगड जिल्ह्यामध्ये प्रवासीसुविधा देण्याचे कार्य आज बेस्टकडून करण्यात येत आहे.
एका शतकापूर्वी भारतात आलेल्या प्रतिष्ठित सार्वजनिक वाहतूक वाहनाच्या इतिहासात बेस्टच्या सेवेचा सन्मानपूर्वक उल्लेख केला जात आहे. डबल डेकर बसेस, ज्यापैकी काही लंडनच्या लँडस्केपप्रमाणे लाल रंगाने रंगवलेल्या होत्या, अनेक मोठ्या भारतीय शहरांच्या रस्त्यावर दिसल्या; परंतु अखेरीस त्यांची चमक गमावली. मुंबईसह कोलकाता, वडोदरा आणि अहमदाबादमध्ये देखील डबल डेकर बसेस धावत आहेत. सर्व प्रथम भारतामध्ये कोलकात्याच्या डबल डेकर बसचा शंभर वर्षांचा इतिहास आहे. १९२२ मध्ये पहिली वॉलफोर्ड अॅण्ड कंपनीने उत्पादित केलेली मोटरबस, कोलकाता ट्रामवेज कंपनीने शहरात प्रथम आणली होती.
१९२६ मध्ये वॉलफोर्ड अॅण्ड कंपनी कोलकात्याची पहिली डबल डेकर बस सुरू केली. त्याचा नोंदणीकृत क्रमांक एम.बी /४२ होता आणि त्यात सुरुवातीला ५६ प्रवासी होते. वॉलफोर्ड अॅण्ड कंपनीने कोलकात्याची पहिली डबल डेकर बस पूर्णपणे लंडनच्या डबल डेकर बससारखी बनवली. बसला हवेशीर ठेवण्यासाठी त्यात मोठ्या ड्रॉप शटर खिडक्या होत्या आणि कोलकात्याच्या उष्ण आणि दमट उन्हाळ्यात प्रवाशांना आराम मिळावा यासाठी बसची संपूर्ण रचना लाकडाची होती.
डबल डेकर बसेसना सुरुवातीला पहिल्या मजल्यावर छत नव्हते. हळूहळू या बसचे स्वरूप बदलले आणि बसची उंची आणि पायऱ्यांची रचना बदलली. दोन मजल्यांमध्ये अतिरिक्त मजला असलेल्या ‘ट्रेलर बसेस’ नावाचा एक नावीन्यपूर्ण उपक्रम कोलकात्याच्या रस्त्यावरून मार्गक्रमण करू लागला. १९९० च्या दशकात ‘वाहतूक कोंडी’ चे कारण देत डबल डेकर बसेस टप्प्याटप्प्याने बंद करण्याचा निर्णय घेतला, जोपर्यंत २००५ मध्ये त्या शहरातून पूर्णपणे एकदम बंद झाल्या नसल्या तरी हळूहळू या डबल डेकर बस प्रवासी सुविधेतून अचानक ‘अदृश्य’ झाल्या; परंतु २०१८ मध्ये डबल डेकर बसेस पुन्हा सुरू झाल्या.
मुंबईमध्ये प्रथम १९२६ मध्ये पहिली बेस्ट सिंगल डेकर बस सुरू करण्यात आली आणि १९३७ मध्ये डबल डेकर बस सुरू करण्यात आली. त्या दशकांमध्ये डबल डेकरने प्रचंड लोकप्रियता मिळवली १९४७ मुंबईच्या रस्त्यावर २४२ डबल डेकर बस होत्या आणि शहराच्या वाढत्या लोकसंख्येला सामोरे जाण्यासाठी त्या एक चांगला मार्ग होता. १९९०च्या दशकात बेस्टचा डबल डेकर फ्लीट जवळपास ९०० पर्यंत वाढला.
गेल्या ७५ वर्षांत डबल डेकर बसचे मॉडेल अपग्रेड आणि अनेक सुधारणा झाल्या आहेत. अहमदाबाद आणि वडोदरा ही शहरे सुमारे ३० वर्षांपूर्वीपर्यंत लाल डबल डेकर बस चालवत होत्या. वडोदरामधील बस या ट्रेलर प्रकारातील होत्या जिथे ड्रायव्हर केबिन हे शहराच्या अरुंद रस्त्यांवर नेव्हिगेट करण्यात मदत करण्यासाठी दुमजली प्रवासी गाडीला जोडलेले एक वेगळे शरीर होते. जुन्या बडोद्यातील गजबजलेल्या मांडवी टर्मिनसमधून डबल डेकर सेवा सुरू झाली. वडोदरा येथील बससेवा तेव्हा गुजरात राज्य मार्ग परिवहन महामंडळाद्वारे चालवली जात होती.